- مایان خەیری سەعید بەگ، خاتوونی ئێزدییەکان
- ئێڤان فایق جابرۆ، وەزیری کۆچ و کۆچبەران
- کلاودیۆ کۆردۆن، جێگری سەرۆكی یونامی، عێراق
- سەرهەنگ حەمەسەعید، پەیمانگای ئاشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ( سەرپەرشتیار)
سەرهەنگ حەمەسەعید، بەڕێوەبەری بەرنامەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پەیمانگای ئاشتی ئەمریکا، گفتوگۆی پانێڵەکەی دەستپێکرد بە تێبینیکردنی گۆڕانكاری لە بەشداریکردنی نەتەوە یەکگرتووەکان لە هاوکارییە مرۆییە ڕاستەوخۆکانەوە بۆ بنیاتنانی ڕژێم. پێویستە پێویستە دەسەڵاتدارانی عێراق هەوڵەکانیان چڕتر بکەنەوە بۆ هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی زیاتر بۆ ئاوارە عێراقییەکان بە ئێزیدییەکانیشەوە، لە کەمپەکاندا کە نزیکەی 180 هەزاریان لە کەمپەکانی هەرێمی کوردستان دەژین. سەرۆک وەزیران ئەلسودانی بەم دواییانە سندوقێکی 50 ملیار دیناری ڕاگەیاند بۆ پشتیوانیکردنی بنیاتنانەوەی شەنگال لە بودجەی فیدراڵی داهاتوودا، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان ئێستا یەکێکە لە گەورەترین یاریكەرە سەرەكیەكان لە لایەنی مرۆییەوە لە وڵاتەکە و بەرپرسیارێتی هەڵگرتووە بۆ حەواندنەوەی زۆرینەی ئاوارە عێراقییەکان و ئاوارە سورییەکان لە کەمپەکاندا.
زۆرێک لە دانیشتووانی کەمپەکان نیگەرانن لە کاتێکدا بەرپرسانی حکومەتی هەرێم دەڵێن ناتوانن درێژە بە خزمەتگوزاری لە کەمپەکان بدەن، لەبری ئەوە داوا لە ڕێکخراوە ناحکومی و نێودەوڵەتییەکان دەکەن درێژە بە کارەکانیان بدەن وبمێننەوە. لەم پانێڵەدا داڕێژەرانی سیاسەت و شارەزایان باسیان لە هەوڵەکانی ئەم دواییە کرد بۆ پاڵپشتیکردنی ئاوەدانکردنەوەی شەنگال، و چاوەڕوانی زیاتر کە چی زیاتر دەکرێت بۆ پشتیوانیکردنی کۆمەڵگەی ئێزدی.
حەمەسەعید ئاماژەی بەوەدا کە شەنگال ناوچەیەکی مێژوویی ناجێگیرە، لە نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا گیری خواردووە، کە بەهۆی تاوانە قێزەونەکانی داعشەوە لە مانگی ئابی 2014 دا لە دژی زۆرینەی دانیشتوانی ئێزیدی وێران بوو. لەدوای دەركردنی داعش لە شەنگال، تورکیا دەیان هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە کە بوونەتە هۆی ناسەقامگیری زیاتر لە ناوچەیەکدا، کە خۆشی بەهۆی بەرزی بێکاری و نەبوونی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنێ و گەڕانەوەی ئێزیدییە ئاوارەکان بۆ هەواریان سنووردار کردووە. شەنگال هێشتا دوو بەڕێوەبەرایەتی و شارەوانی جیاوازی هەیە، یەکێکیان پەیوەندی بە هەولێرەوە هەیە و ئەوی دیکەیان سەر بە بەغدایە. دوای ڕیفراندۆمی کوردەکان لە ساڵی 2017، هێزە ئەمنییەکانی عێراق و یەکەکانی حەشدی شەعبی داوایان کرد کۆنترۆڵی ناوچە جێناکۆکەکان بکەن، لەوانە شەنگال. بەم شێوەیە، ئاسایش و گەڕانەوە و بنیاتنانەوەی ناوچەکە بە زۆر گرنگە، و ئەگەر سەرکەوتوو بێت، ئەوا مۆدێلێک بۆ ناوچە ناجێگیرەکانی دیکەی عێراق دابین دەکات لەگەڵ چینە فرەڕەهەندییەکانی دەوڵەت و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لەگەڵ داینامیکی ئاڵۆزی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی.
سەرهەنگ حەمەسەعید پرسیاری لە مەیان خەیری سەعید بەگ، خاتوونی ئێزدیەكان، کرد سەبارەت بە دوایین هەواڵەکان دەربارەی بارودۆخی کۆمەڵگاکەی و ئەو کێشانەی ڕووبەڕوویان دەبنەوە. خاتوون بە گوڕەوە وەڵامی دایەوە و گوتی “بارودۆخەكە باش نییە”. هێشتا سێ هەزار ئێزیدی ڕفێندراون، خەڵک لە چادردا دەژین و بارودۆخەکەمان قورسە. لەوەتەی کۆمەڵکوژییەکەوە هیچ ڕووی نەداوە. ئێمە هیچ خزمەتگوزارییەکمان نییە. گۆڕە بەکۆمەڵەکان هێشتا لەوێن. ئەمە ئەو دۆخەیە کە زۆرێک لە ئێزیدییەکان ڕووبەڕووی دەبنەوە.” ئێمە سوپاسی بەڕێز ئەلسودانی دەکەین بۆ هەوڵەکانی [50 ملیار دینار بۆ بنیاتنانەوەی شەنگال]، بەڵام… بەڕاستی بارودۆخی ئێمە خراپە. ئێمە نازانین ئەم دۆخە تا چەند بەردەوام دەبێت و کەی چارەسەر دەکرێت. بارودۆخەکەمان قورسە، هیچ بەڕێوەبەرایەتییەکی یەکگرتوو نییە.” ئەگەر بەڕێوەبەرایەتییەکەمان یەکگرتوو نەبێت، ناتوانین خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردە دابین بکەین.” … “پێداویستییەکانی ئێمە ئاڕاستەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و حکومەتی عێراق دەکەین، بۆیە پرسیار لە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەین چی دەکەن بۆ یارمەتیدان؟” مەیان سەعید بەگ بە ئامادەبووانی وت. ڕێککەوتنێک هەیە، بەڵام دەمانەوێت لەسەر زەوی جێبەجێ بکرێت و خزمەتگوزاری پێشکەش بکرێت… ئێمە هێشتا هیچ شتێکمان بۆ خەڵکی ئێزدی نەبینیوە. خەڵکی ئێزیدی لۆمەمان دەکەن و بەڕاستی هەوڵ دەدەین پێتان بڵێین کە بارودۆخەکە خراپتر دەبێت و هیچ شتێک ئەنجام نادرێت. هەموو شتێک لەسەر کاغەزە، بەڵام کاتێک دێتە سەر جێبەجێکردن، هیچ نییە. ئێمە پێویستمان بە خەڵکە بۆ ئەوەی خزمەتگوزارییان هەبێت.”
ئیڤان فایەق جابرۆ، وەزیری کۆچ و کۆچبەران لە حکومەتی فیدراڵی سوپاسی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کرد بۆ میوانداریکردنی ژمارەیەکی زۆر لە ئاوارە ئێزیدییەکان، و دڵنیایی دا كە “تەنها کاتێک کە بە تەواوی ئامادە بن بۆ گەڕانەوە بۆ ماڵەکانیان، ئەوكات دەگەڕێنەوە بۆ ماڵەکانیان”. ئەو ڕوونیکردەوە کە سەرۆک وەزیران ئەلسودانی لیژنەیەکی پێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لەو خزمەتگوزارییانەی کە بۆ شەنگال دابینکراون، بەڵام هەندێک لە دەسەڵاتدارانی سیاسی لیژنەکەیان ڕەتکردەوە. جابرۆ سەرنجی خستە سەر یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی، کە لە پرۆسەی جێبەجێکردندایە سەرەڕای کێشەی ئیداری. هەروەها ئاماژەی بە بڕیارەکەی ئەم دواییە کرد بۆ بەخشینی موڵکی ئێزیدییە عێراقییەکان لە ماڵەکانیان لە شەنگال. “بەدڵنیاییەوە ئەم حکومەتەی عێراق گرنگی بە مافەکانی ئێزیدییەکان دەدات”، جابرۆ بە ئامادەبووانی وت. هەفتانە یەکتر دەبینین… ئێمە سەیری ئەو پێشکەوتنە دەکەین کە ڕوودەدات. “حکومەتی عێراق دەیەوێت ئێزدییەکان بگەڕێنەوە شەنگال”. هئاماژەی بەوەشکرد، بابەتی 13 هەزار گەڕاوەش پرسێکە، لەگەڵ 1800 گەڕاوەی عەرەبی سوننە. پێویستە بە گفتوگۆ ئەم کێشانە چارەسەر بکەین” جابرۆ وتی: ئێمە هەرگیز دەستبەرداری گەڕانەوەی ئەم خەڵکە نابین و ئەمە ئەرکی ئێمەیە.
کلاودیۆ کۆردۆن، جێگری نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی بۆ کاروباری سیاسی و هاوکاری هەڵبژاردن لە یونامی بە ئامادەبووانی وت کە بەربەستی سەرەکی لە بەردەم گەڕانەوەی ئێزدییەکان سیاسەتە، و ئیرادەی ڕاستەقینەیە بۆ جێبەجێکردن ڕێککەوتن. گوتیشی: “رێککەوتنی شەنگال زۆر سادە و ڕوونە و یەک لاپەڕەیە”. کۆردۆن بە ئامادەبووانی وت، دەتوانرێت لە سێ بەشدا کورت بکرێتەوە: ١) ئیدارەی شەنگال کە پێویستی بە سەرۆکی شارەوانی هەیە؛ 2) ڕێکخستنی ئاسایش. تەنها سوپای عێراق لەوێ بێت. گروپە چەکدارەکان پێویستیان بە کشانەوە هەیە لە قەزاکە؛ 3) ئاوەدانکردنەوە، کە پێویستی بە بودجە هەیە. ئاماژەی بەوەشکرد، لە دوایین پلانی بودجەدا پارەی ئاوەدانکردنەوەی شنگال و نەینەوا و پارەی قەرەبووکردنەوەی زیانلێکەوتووانی تێدایە.
سەرەڕای ئەوەش، کۆردۆن جەختی لەو پێشکەوتنە کەمانە کردەوە کە لەسەر ئەرزی واقیع لە ناوچەکەدا بەدەست هاتووە، بەتایبەتی لە ڕووی ئەمنییەوە. ئاماژەی بەوەشکردووە، “هەموو کەس دەزانێت پارتی لەوێیە، حەشدیش لەوێیە. پێویستی بە دروستکردنی هێزێکی ئەمنی هەیە لە 1500 کەس لە کەمپەکانی ئاوارە و هەزار کەس لەوانەی گەڕاونەتەوە”. لەکاتێکدا ئاوەدانکردنەوە گرنگە و دەزگا جۆراوجۆرەکان بۆ هاوکاریکردن لەم کارەدا ڕاسپێردراون، بەڵام بەبێ سەرۆک شارەوانییەکی دروست و بەبێ ئاسایش مانای کەمی دەبێت، نموونەی بە قوتابخانەیەک لە شنگال هێنایەوە کە ئێستا لەژێر کۆنترۆڵی یەکینەکانی بەرخۆدانی شنگالدایە.
كۆردۆن ئاماژەی بەوەشکرد، ڕۆڵی پێکهاتەکان زۆر گرنگە. “ئەمە پەیوەندی بە کەسانی ڕاستەقینەوە هەیە. بێگومان هەستەکان بەرامبەر یەکتری زۆر خاون، ئێمە جینۆسایدێکمان دیوە، بەڵام ئێستا هەڵومەرجەکە زۆر هەستیارە، زۆرئاسانە کە هەڵومەرجەکە لەدەست درچێت بۆ ئەوەی ئاژاوە هەڵبگیرسێنیت. سەیرکە چی ڕوویدا کاتێک عەرەبەکان هەوڵیان دا بگەڕێنەوە ماڵەوە”، ڕوونیکردەوە کە مزگەوتەکە نەسووتێنرا. ئاماژەی بەوەشکرد، “خەڵک لێپرسینەوە و دادپەروەرییان دەوێت. تەنها پەیوەندی بە قەرەبووکردنەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە دادپەروەرییەوە هەیە”. بەشی ئاوەدانکردنەوە بەشە ئاسانەکەیە. “ئێمە دەزگای دیکەمان هەیە لەسەر زەوی وەک بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پەرەپێدان و هتد. کۆردۆن وتی: “ئێمە لەوێین بۆ یارمەتیدان لەو شوێنانەی کە پێویستی هەیە، لەڕووی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانەوە.” “هەروەها دەمانەوێت پشتگیری خەڵک بکەین بۆ گەڕانەوە، و بەرەوپێشبردنی لێپرسینەوە و دادپەروەری. بەڵام خاڵی گرنگ ئەوەیە کە نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیار نادات. ئەمانە هەمووی لە کۆتاییدا بەندە بە ئیرادەی سیاسییەوە. لە کۆتایی ڕۆژدا ئەوە پەیوەندی بە دەسەڵاتەوە هەیە”. کۆردۆن بە ئامادەبووانی وت ئەگەر لە شنگال چارەسەر نەبێت، ئەوا ئەوە تەنها خەڵک نین کە زیانیان بەردەکەوێ، بەڵکو “ ناوبانگی دەسەڵاتدارانیشە لە [حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی]”. ئایا دەتوانن پابەندبن بە هەر بەڵێنێک کە دەیدەن.
کۆردۆن ڕوونیکردەوە کە دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە کاتێکدا دەستوەردان دەکات كە وڵاتێک توانای دادگاییکردنی نەبێت. بۆیە یونیتاد بۆ هێنانەدی دادپەروەری لە عێراق دروستکراوە، و بەشداریەكی تاڕادەیەک بێ وێنەیە لەلایەن ئەنجومەنەکەوە. ئاماژەی بەوەشکرد، “دادپەروەری چەمکێکی فراوانە. ئەوە تەنها قەرەبووکردنەوە نییە، بەڵکو دڵنیابوونە لەوەی ڕاستییەکان ئاشکرا دەبن”.
لە کۆتایی پانێلەكەدا حەمەسەعید ئەو خاڵەی خستەڕوو کە مەترسییەکی سەرەکی لە ناوچەکەدا هەیە کە تەنها داعش نییە، بەڵکو بێکارییە. ناوبراو بە ئامادەبووانی وت: “لاوان دەچنە لای گروپە چەکدارەکان، چونکە ئەوان تاکە هەلن بۆ دەست کەوتنی كار”. ئاماژەی بەوەشکردووە، “پێویستە واقیعەکە بگۆڕین و ئاشتی مومکینە، بەڵام پێویستە هەوڵی بۆ بدەین.
دیداری عێراق: بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی
4/05/2023
پانێلی نۆیەم: سەقامگیری لە فرەچەشنیدا: ڕزگارکردنی ناسنامەی فرە کولتوری عێراق: شەنگال وەک نموونەیەک
ڤیدیۆی پانێل