بۆ وەڵامدانەوەی ئەو قەیرانە داراییەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێدا تێپەڕ دەبێت، هەندی لە چاودێر و داڕێژه‌رانی سیاسەت داکۆکی لە پێویستيی کەمکردنەوەی خەرجیە گشتی یەکان و زیاد کردنی داهات دەکەن، كه ئه‌وه‌شيان پێناسەی ده‌ستپێوه‌گرتنی دارييه (ئۆستێريتی، ته‌قه‌شوف، (Austerity . دابەزینی نرخی نەوت، بڕینی بەشە بوودجەی هەرێم لە لایەن بەغدا، لە خۆگرتنی ژمارەیەکی زۆر ئاوارە و په‌ناهه‌نده ، بەشداریی کردنی ڕاستەوخۆ لە شەری داعش و ديارده‌ی په‌رشوبڵاويی گەندەڵيی، بوونه‌ته هۆكاری بێهێزبوون و كورتهێنانی بوودجەی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی عێراق. هاوكات، کەمی نەختینە لە بازاردا بووه‌ته هۆی ته‌واو ئيفليجبوونی کەرتی تایبەت. . وەک هەوڵدانێک بۆ چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە، حکومەتی هەرێم هەستا بە کەم کردنەوە (پاشه‌كه‌وتكردن)ی مووچە و درێژکردنەوەی ماوەی پێدانی مانگانەی فەرمانبەران، هه‌روه‌ها هه‌ڵپه‌ساردنی زۆربەی زۆری پرۆژە‌کان. لێرەدا پرسیاریک دێتە پێش : ئایا ئەم بژاردەیە کە لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٥ خراوەتە بواری جێبەجێ کردنەوە بژاردەیەکی ڕاستە و کاريگەری هەبووه؟
لە یەکێک لە نوسینەکانيدا لە ساڵی ١٩٣٧، (جۆن ماینارد کینز) کە یەکێکە کە ئابووریناسە تیۆریستەکان جەخت لە سەر ئەوە دەکاتەوە کە ” باشترین کات بۆ پەیڕەو کردنی یاسای ئۆستیریتی کاتی هەڵکشانی گەشەی ئابووریە، نەک داکشانی”. پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئۆستێريتی به گشتی سیاسەتێکی دروستە لە کاتی گەشەی ئابووريدا بۆ وەگەڕخستنی زیادەی داهات و هەوڵدان بۆ ڕاگرتنی هەڵاوسانی نرخی کاڵا وشمەک. بەڵام مايه‌ی سەڕسورمانە كه زۆربەی زۆری ئەو ووڵاتانەی تووشی قەیرانی دارایی و کەمی بوودجە بووبوون بەهۆی هەڵشکانی بازارەکانی بۆرسەی جیهانی لە نێوان ساڵەکانی ٢٠٠٧ بۆ ٢٠٠٩ هەستان بە پەیڕەوکردنی سیاسەتی دەستپێوەگرتنی دارایی گشتی بۆ بوودجەی ساڵانی ٢٠١٠ و دواتر، وه ئامانجیان لە سەپاندنی ئەم سياسه‌ته دوبارە وەگەڕخستنەوەی گەشەی ئابووری بوو. گرنگە ئاماژە بەوە بدرێ کە هەموو ئەم وڵاتانە لە سەر بنەمای لێکوڵینەوەیەکی (کارمن رینهارد) و (کینس ڕۆگۆ) کە دوو پرۆفیسۆری بەناوبانگی زانکۆی هارڤەردن ئەم سیاسەتەیان پەیرەوکرد. لێکۆڵینەوەکە له ژێر ناونيشانی “گەشە لە سەردەمی قەرزدا ” بوو[1]، بەڵام ئه‌زموون و لێکۆڵینەوەی نوێ سەلماندویانه کە سیاسەتی دەستپێوەگرتنی دارایی شکست بە برەودان بە گەشەی ئابووری دە‌‌هێنێ، وە کەمکردنەوەی خەرجی یەکان زیانێکی گەوەرە بە ئابووریە لاوازەکان دەگەیەنێت زیاتر لەوەی کە سیاسەت داڕێژەران پێشبینیان لێ دەکرد.
تێکرایی گەشەی نیشتمانی (GDP) له هەرێمی کوردستان بريتيه لە بەکارهێنان، وەبەرهێنان خەرجیەکانی حکومەت، و پوختەی هەناردە (کە له ئێستادا نێگەتڤە، واتە بڕی هاوردە زیاترە لە هەناردە. بەکارهێنان بە تەواوەتی پشتی بە دەرامەتی مانگانەی تاکە کەسەکان بەستووە. و زۆربەی ئەوانەی کاردەکەن لە هەرێمی کوردستاندا فەرمانبەری حکومه‌تین[2] و لەبەر ئەوە هەر بڕینێک لە مووچە بە ناڕاستەوخۆیی و بە شێوەیەکی نەرێنی کار لەو بڕە پارەیە دەکات کە مووچەخۆر مانگانە بۆ خەرجکردن بەکاری دەهێنێت و لەبەر هەمان هۆکاریش ئاستی بەکارهێنان لە هاوکێشەی تێکرایی گەشەی نێشتمانی GDP کەم دەبێتەوە.
بەرهەمهێنان لە کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستاندا بە شێوەیەکی ناهەموار دابەزیوە و وەبەرهێنەران هەڵویستەیەکی زۆر دەکەن لەوەی ئايا سەرمایەکانیان لە هەرێم وەگەڕبخەن یان نا، ئه‌وه‌ش بەهۆی ئەو مەترسیانەی پەیوەندیان بە ناسەقامگیری ئابووری و سیاسی و به‌ربڵاوی گەندەڵیەوە هەیە. سەڕەڕای ئەوەش پێشتر وەبەرهێنەران لە هەرێمی کوردستاندا بە گشتی پشتیان بەو قەرزانە بەستبوو کە لە حکومەتیان وەردەگرت وە ئەو قازانجەی کە لە خەرجیەکانی حکومەت بۆ کڕینەوەی بەرهەمەکانیان دەستیان دەکەوت. به‌وپێيه، هەر کەمکردنەوەیەکی خەرجی لە لایەن حکومەتەوە کاریگەریەکی گەورەی لە سەر وەبەرهێنان بەگشتی و تێکرایی گەشەی نیشتمانیGDP بە تایبەتی دەبێت.
لە ئێستادا لە هەرێمی کوردستان ده‌ره‌نجای سه‌رجه‌م پێهكاته‌كانی تێکرای گەشەی نیشتمانی نێگەتیڤن، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت کە تێکرای گەشەی نیشتمانی لە هەرێمدا ڕوو لە دابەزین دەکات، سەرباری ئەوەش ئەم سیاسەتە هەنووکەیيەی حکومەت ڕێژەی هەژاری و بێکاریی بەرزکردووەتەوە و گوشاریشی لە سەر خێزانە خاوەن ده‌رامەتە سنووردارەکان دروستکردووە. ئەم ئاماژانە ئەوە دەگەیەنن کە ئەو سیاسەتەی ئێستا لە هەرێم پەیڕەو دەکرێت سیاسەتێکی گونجاو نیە و لەوانەیە قەیرانەکە قووڵتر بکاتەوە و بوژاندنەوەی ئابووری دوابخات. کەمکردنەوە و پاشه‌كه‌وتكردنی مووچەی فەرمانبەران لەوانەیە تەنها رێگايه‌كی خێرا بووبێت لە بەردەست هەرێم بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم قەیرانە لە کاتێکدا خەزێنەکانی هەرێم خاڵی بوون، بەڵام بەردەوام بوونی ئەم سیاسەتە بۆ ماوه‌يه‌كی درێژخايه‌ن بێگومان کاریگەری خراپی دەبێت وئابووری هەرێم ده‌رێمێنێت. .
کاریگەریە نێگه‌تيڤه‌كانی ئۆستێريتی
لە کۆتایی یەکانی ساڵی ٢٠١٢ دا، سندوقی دراوی نێودەوڵەتی (International Monitory Funds, IMF) دانی بەوەدا نا کە سیاسەتی ئۆستێريتی خراپترین سیاسەتی ئابووریە، و لە بڵاوکراوەی “ڕووکاری ئابووری جیهان”[3] ی دامەزراوەکەدا، پسپۆرەکانی سندوقی دراویی نیودەوڵەتی جەختیان لە سەر ئەوە کردووەتەوە کە هەوڵی دەوڵەتە دەوڵەمەندەکانی جیهان بۆ کەمکردنەوەی كورتهێنانی بوودجە لە ڕێ زیادکردنی باج و کەمکردنەوەی خەرجیەکان زیانی زیاتری لە ئابووری داوە لەوەی کە پسپۆران پێشبینیان دەکرد.
لە هەرێمی کوردستان دا بە ئاسانی هەست بە کاریگەریە نەرێنیەکانی ئەم سیاسەتە دارییە دەکرێت. زۆران له گەنجە خاوەن بەهرە و خاوەن بڕوانامە باڵاکان وڵات بەجێ دەهێلن یان به يه‌كجاره‌كی واز لە کاری حکومه‌تی دەهێنن بۆ بەدەستهێنانی هەلی باشتری کار لە دەرەوەی ووڵات وه‌يان له کەرتی تایبەت. به‌ڵگه‌كان نيشانی ده‌ده‌ن كه ئەوانەی کەرتی گشتی بە جێ دەهێلن ئەو كه‌سانه‌ن کە لێهاتوون و لە سێکتەرە گرنگە خزمەتگوزاریەکاندا کار دەکەن، و واز‌هێنانيشيان کاریگەری لە سەر کارایی و کواڵیتی کارەکانی حکومەت دەبێت. پاشانیش هێشتا هەنگاو بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی واستە و گەندەڵی و مووچەخۆری بن دیوار دانەنراوە و وەک سەرەکیترین کێشە ماونەتەوە کە بەرۆکی حکومەتی هەرێمیان گرتووە و بەشداری لە داخورانی زیاتری بوودجەی حکومەت دەکەن.
لەم قۆناغەدا چینی ناوەڕاستی کۆمەڵگا هەست بە بارگرانیەکی گەورە ده‌کات و بە دۆخێکی دژواردا تێپەڕدەبن کە زۆر له‌وانه دەرامەتیان کەمبووەتەوە بۆ ژێر خەتی هەژاری یەوە. چینەکانی ديکەی کۆمەڵگاش، کە زۆربەیان بەکاربەرن، متمانەیان بە بارودۆخی ئابووری هەرێم نەماوە و خەرجیەکانیان کەمکردووەتەوە. ئەگەر ئەم سیاسەتە هەنووکەییەی حکومەتی هەرێم و بارودۆخە ناهەموارەی ئابووری بەردەوام بێت، لەوانەیە هەرێمی کوردستان بکەوێتە خولانه‌وه له بازنەی داشکانی بەردەوامی نرخەکان و کەمبوونەوەی بەها و لە ئەنجامدا تەواوی ئابووری یەکەی دابڕمێت، وه‌یان خواست لە سەر کاڵاکان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ داببەزێت و ببێتە هۆی زیادبوونی ته‌وژمی نالەبارێتی ئابووری و سستی ئابووری درێژخایەن.
چارەسەرەکان
ئەگەر خەزێنەی بەغدا و هەولێر بەتاڵ نەبوونایە باشترین ڕەچێتە بۆ ئەم قەیرانە داراییەی ئێستا ته‌رخانكردنی بودجه‌ی هاندەرە بوو (واتە خستنە بازاری دراوی زیاتر). بەڵام هەندی ئه‌ڵته‌رناتيڤی ديکەش هه‌ن کە دەتوانن جێ بودجه‌ی هاندەر بگرنەوە. ئێستا کاتی ئەوەیە سیاسەتی پاشه‌كه‌وتی مووچە و کەمکردنەوەی خەرجی پێداچوونەوەیان بۆ بکرێت، به‌جۆرێك كه حکومەت هەمان مووچەی پێش قەیران بداتەوە فەرمانبەران بۆ رێگرتنلەو کاریگەریە نەرێنیەی کە لە هەرێم هاتووه‌ته كايه‌وه. بێگومان ئەم هەنگاوە گوشارێکی زیاتريش ده‌خاته سەر بوودجەی هەرێم ، بەڵام ئەگەر حکومەتی هەرێم مەبەستی بوژاندنەوەی ئابووری بێت، دەبێ هاندەر بێت بۆ ئەوەی خه‌ڵك پاره زیاتر خەرج بکەن ئه‌ويش لە ڕێگەی زیادکردنی دەرامەتیانەوە. ئەمەش گوشاریکی زیاد بۆ سەر حکومەت دروست دەکات کە پێویست دەکات به هاوته‌ريبی هەندی خەرجی دیاریکراو هه‌ن کەميان بکاتەوە،بۆ نموونه بڕی باربووی (دعم، Subsidy) دارایی بۆ سووته‌مه‌نی و كاڵی ديكه کەم بکاتەوە و سیستەمێکی باجی مامناوەند بسەپێنێت، و لەگەڵ هەندی بژاردەی ديکەدا.
هەر لەم بارەیەوە ئەم ڕێگە چارانەی خوارەوە هەندێک لەو بژاردە باشانەن کە حکومەتی هەرێم دەتوانێت پەیڕەویان بکات لە بەرامبەر ئەم قەیرانە ئابووریەی ئێستادا. دياره کە سیاسەت و ئابووری وه‌ك دوو ديوی دراو پێکەوە بەستراونەتەوە، لەبەر ئەوە هەموو پارتە سیاسیەکانی هەرێم پێویستە بگەن بە یەکدەنگیەکی سیاسی و دانیشتنەکانی پەرلەمان وەگەڕبخەنەوە بۆ تێپەڕاندنی یاسایی نوێ و کارکردن وەک چاودێر بە سەر کارەکانی حکومەت.
١-یاسا وڕێسا لەم ماوە کورتەی داهاتوودا
ا- زیادکردنی داهات
- زیادکردنی داهات لە ڕێگەی زیادکردنی باج لە سەر کاڵای کەمالیات وه‌يان زیانبەخش، واته باجی گوناه. هەرچەندە بڕی داهات له داهێنانی ئەم باجە ناگاته ئه‌وه‌ی کە بتوانێت کەلێنی كورتهێنانی بوودجەی هەرێم پڕ بکاتەوە، بەڵام باجی گوناه[4] دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەکارهێنانی ئەو کاڵا ومادانەی کە کاریگەری نیگەتڤی درێژخایەنیان هەیە و بەرهەمدارێتی ئابووری کەم دەکەنەوە.
- كۆتايی هێنان به بەخشین و لێبوردنی باج. یاسای وەبەرهێنانی ئێستا[5] لە هەرێمدا زۆربەی وەبەرهێنەرە بیانی و ناوخۆی یەکانی هەرێمی لە باجدان بەخشیوە. لابردنی ئەو بەرگە بەرگریە و کەمکردنەوەی ئاستی لێبوردن و بەخشین لە باج بۆ ماوەیەکی کورتخايه‌ن سەرچاوەیەکی کەی داهاتە بۆ حکومەت.
- داهێنان وه‌يان زیادکردنی غەرامە و سەرکێشی یاسایی بۆ هەندی پێشێلكاری یاسايیبچوک وەک هی یاساکانی هاتووچۆ و فرێدانی خاشاك و پیسکردنی ژینگە. ئەو جۆره سزادانه‌کەلتوریکی وا دروست دەکات کە تاکەکان پابەند بن بە یاسا و ڕێساکان. بێگومان دەبێت داهاتی ئەم جۆره غەرامە و سەرکێشیە یاساییانە لە باشترکردنی ئەو خزمەتگوزاریانەدا وەبەربهێنرێتەوە کە داهاتەکەی لێوە بەدەست دێت.
ب- پاشەکەوتکردن
- بەرەبەرە هەڵگرتنی باربووی خزمەتگوزاری، بە تایبەتی له بواری وزە. ساڵانە حکومەتی هەرێم له سه‌دان ملیار دینار لە باربوو کردنی وزەدا خەرج دەکات. ئەم باربوویانە بوونه‌تە بارگرانيه‌کی زۆر بە سەر بوودجەی حکومەتەوە، ونرخی یەکە خزمەتگوزاریەکانی تێکداوە و ناکارایی لە بازاردا دروست کردووە. لابردنی ئەم باربوویانە و لێگەران لەوەی بازار نرخی ئەم یەکە بەرهەم هێنراو و بەکارهێنراوانە دیاری بکات دەبێتە هۆی ئەوەی خێزانەکان بە شێوەیەکی کاراتر و لێهاتوو ئەم یەکانە بەکاربهێنن وە سەرەنجی وەبەرهێنەران ڕابکێشن بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لەو سێکتەرانەدا بکەن. لە ماوەی کورتخایەندا لابردن و هەڵگرتنی ئەم باربوویانە بە شێوەیەکی نێگەتیڤ کاریگەری دەبێت لە سەر ئەو خێزانانەی کە خاوەن دەرامەتێکی سنوردارن، بەڵام له مه‌ودای درێژخایەندا قه‌ره‌بوو ده‌كرێنه‌وه بە هۆی داهێنانی خزمەتگوزارەیەکی کاراو باشتر و بەردەوام بەردەست.
٢- ڕێسای درێژخایەن
- رازی کردنی بانکی ناوەندی عێراق بە کاراکردنەوەی لقەکانی هەولێر و سلێمانی و ناوچەکانی ديکەی هەرێم لە بەرامبەر کەمکردنەوەی بەهای دیناری عێراقی لە بەرامبەر دراوەکانی ديکەدا، ئه‌وه‌ش بۆ خاتری بوژاندنەوەی ئابووری. کە پاشتر دەبێتە هۆی زیادبوونی متمانەی دەرەوە و ناوخۆ بە سیستەمی بانکی هەرێم.
- بە تایبەتکردنی (Privatisation) هەندی خزمەتگوزاری گشتی كه لە ئێستادا کەرتی گشتی بەڕێوەی دەبات و کەرتی تایبەت لە توانای دایە بە شێوەیەکی باشتر و بە تێچوونێکی کەمتر بەڕێوەی ببات. له‌وانه، دابەشکردنی ئاو و کارەبا و دروستکردنی پرد و ڕێگاکان. کەميی پارە ڕێگرێکی سەرەکی حکومەتە لە تەواوکردنی پرۆژەکانی ژێرخانی ئابووری، یاخود دەستپێکردنی پرۆژەی نوێ. حکومەتی هەرێم دەشتوانێت هه‌ر له ئێستاوه ئەم پرۆژانە و پرۆژەکانی داهاتوو ڕادەستی کەرتی تایبەت بکات. ڕادەستکردنی ئەم پرۆژانە بۆ کەرتی تایبەت هەلی کاری زیاتر لە دەرەوەی کەرتی گشتی بۆ هاوڵاتیان دابین دەکات. بێگومان پێويسته کە پێشوه‌خت یاسا و ڕێسایەکی گشتگیرو پتەو بۆ ئەم ڕادەستکردنانە دابڕێژرێت کە بەرگری لە ماف و بەرژەوەندی بەکاربەر، و باجدەر، وەبەرهێنەر بکات.
- ڕووبەڕووبوونەوە و دژایەتی کردنی گەندەڵی. پاش هەموو قەیرانێکی دارایی ، گەندەڵی له توانای سەرکەوتنی ئەو ڕێگە چارانە کەم دەکاتەوە کە دەگیرێنەبەر بۆ ڕێکخستنەوەی بوودجە. لەئێستادا گەندەڵی کاری لە هەموو سیکتەرەکانی ئابووری هەرێم کردووە لە سەرەوە بۆ خوارەوە، ئه‌وه‌ش نەک تەنيا ئابووری هەرێمی لاوازکردووە بەڵکو بەشداريشە لە ناسەقامگیری و ئیفلیجکردنی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمدا. لە بەرئەوە بۆ خستنە سەر ڕێی ئابووری پێویستە یاسا داڕێژەران ئەولەویەت بدەن بە كۆنتڕۆلكردنی گەندەڵی. بەڕیوەبردنی باش و سەروەری یاسا و شەفافیەت مەرجی پێویستن بۆ سەرکەوتنی هەر بەرنامەیەکی ئابووری.
لە کۆتایيدا، داڕشتنن و جێبەجێکردنی هەر پلانێکی ستراتیجی ئابووری بۆ سووكکردنی ئەو قەیرانە ئابووری و داراییانەی کە ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان دەبنەوە، مە‌حاڵ نين. پێویستە حکومەتی هەرێم خواستی سیاسی و سووربوونی خۆی لە سەر ئەو بەرنامە ئابووریە دەربخات، کە ئه‌ويش کۆڵەکەیەکی گرنگە بۆ هەر ووڵاتێک کە بە قەیراندا تێپەر دەبێت.
[1] بۆ زانیاری زیاتر لە سەر ئەم لێکۆڵینەوەیە دەتانی سەردانی ئەم لینکە بکەیت https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/aer.100.2.573
[2] بۆ زانیاری زیاتر سەردانی ماڵپەری مێری بکە، ڕاپۆرتی ئابووری مێری کانوونی دووەمی ٢٠١٦
[3] بۆ زانیاری زیاتر http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/pdf/text.pdf
[4] ئەم باجە دەخرێتە سەر ئەو بەرهەمە زیانبەخشانەی زیان بە تەندروستی مرۆڤ دەگەیەنن بە تایبەتی جگەرە و خواردنەوە کهولیەکان کە زۆربەی ووڵاتانی جیهان جێبەجێ دەکەن
[5] بۆ زانیاری زیاتر سەیری ماڵپەری دەستەی وەبەرهێنانی هەرێم بکە