پاش تێپەڕبوونی نزیکەی سیانزە ساڵ بەسەر دەستپێکردنی یەکێک لە بەرنامە هەرە بەربڵاوەکانی ئاوەدان کردنەوەی پاش ململانێ لە عێراق، ئەو وڵاتە دیسانەوە پێویستی بە یارمەتی دارایی نێودەوڵەتییە. بەڵام ئەم جارە بارودۆخەکە وەکو جاران نییە چونکە ئێستا رۆڵی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەتەنها کاریگەر نابێ بەڵکو دەبێ سەرکردایەتی سیاسی عێراق هاوشان بەشە بەرپرسیاریەتی خۆی بگرێتە ئەستۆ بەرامبەر بە وڵات و هاوڵاتییانيدا.
هەڵبەتە پێشهاتەکانی ئێستای عێراق لە ژێر کاریگەری دوو بۆچوون دایە. لە لایەکەوە، گرنگی جیۆستراتیژی و رەمزییەتی مووسڵ باڵی بەسەر چارەنووسی ئەو شارانەدا راکێشاوە کە لە شێوەی مووسڵدا کەوتبوونە چنگی دەوڵەتی ئيسلامي (داعشەوە) وە ودواییش لەدەستی رزگارکرابوون لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا. لە لایەکەی تریيشەوە، پێویستی یارمەتیی مرۆیی بەپەلە بۆتە هۆکاری ئەوەی کەمتر بایەخ بدرێ بە مەسەلەیەک کە بەقەدەر ئەو یارمەتییە گرنگە، ئەویش مەسەلەی ئاوادانکردنەوەیە لە بوارەکانی ( ژێرخان، ئابووری، کۆمەڵایەتی وسیاسی)دا واتە لە هەموو ئەو سەرزەمینانەی کە لە چنگی داعش رزگارکراون لە سەرتاپای عیراقدا.
ئەم کورتە پۆلەسیە دۆخی ئێستای هاوکاری دارایی نێودەوڵەتی بۆ عیراق شیدەکاتەوە و ئەو هەڵ و مەرجانە دەستنيشان دەکات کە لە باریاندایە پرۆسەی ئاوادانکردنەوە بکەنە دەرفەتێک لە بەردەم سەرکردایەتی سیاسی عیراقدا تا شەرعیەتی خۆی لەناو خەڵکەکەدا بگەڕێنێتەوە.
پێویستییەکان وسەرچاوەکانی دارایی
ئەو رابۆرتانەی لەسەر ناوچە رزگارکراوەکان نووسراونەتەوە زۆر دڵنیاکەرنین، بە وتەی وەزیری کۆچ وئاوارەکانی عیراق لە سێپتەمبەری ٢٠١٦دا زیاتر لە ١ ملیۆن کەس هێشتا نەگەڕاونەتەوە بۆ ئەو شوێنانەی کە لە دەستی داعش رزگارکراون و لەسەرەتای ئۆکتۆبەردا ئەم ژمارەیە تەنها کەمێک نزم بووەتەوە. بێ گومان، گەلێ هۆکار لە پشت نەگەڕانەوەی ئاوارەکان هەن، لەوانە، ترس لە نالەباری باری ئەمنی و ناسەقامگيری کۆمەڵایەتی. بەڵام، سەرەڕای ئەمانە، قەوارەی وێرانەیی ناوچەکان کۆسپێکی هەرە گەورەیە. بۆ نموونە، لە روومادی نزیکەی (٣٠٠٠) بینا و(٤٠٠) رێگا و پرد لەگەڵ خاکدا یەکسان کراون یان نیمچە وێران کراون، فەللووجەش بەهەمان شێوە. بە وتەی عەلی فەحانی جێگری پارێزگار، سەرلەنوێ ئاوادانکردنەوەی ناوچە رزگارکراوەکان لە ئەنبار پێویستی بە (٢٢) بلیۆن دۆلارە.
شاراوە نیە کە عیراق لە قەیرانی داراییدایە و دابەزینی نرخی نەوتیش دۆخەکەی ئاڵۆزترکردوە بە ئاستێک کە بژاردەی تری لەبەردەمدا نەماوە جگە لە پەنابردن بۆ یارمەتییە نێودەوڵەتییەکان بۆ ئاوادانکردنەوەی ئەو ناوچانەی کە لەدەستی داعش دەردەهێنرێن. بەڵام یارمەتیدەرە سەرەکییەکانی پاش ٢٠٠٣ (کە وڵاتە یەکگرتوەکان پێشەنگیان بوو) ئێستا دوودڵن لە هەوڵەکانیاندا بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانە هەروەك وتراوە کە “ئێستا بڕێکی تایبەت بە بونیادنانەوەی شوێنە زیان لێکەوتوەکان نیە وەکو ئەوەی لە ٢٠٠٣دا دابینکرا.” لە سێپتەمبەری ٢٠١٦دا کۆبوونە و پێشانگایەک لە بەغدا رێکخران و تێیاندا ئەم بابەتە خرایە بەرباس بەڵام هیچی لێ هەڵنەوەری. ئەوەی هاتۆتە ناودەست ئەوەیە تا ئێستا شتێکی سەرەکی وبەرچاو لە ئارادا نییە، ئەوەش کەهەیە لە ئاستێکی نزمدایە و هەندێ یارمەتی دوولایەنەیە و هیچی تر.
لەسەر ئاستی دەوڵەت، بەپێی بەندی ٢٨ی بودجەی فیدراڵی ساڵی ٢٠١٥ی عیراق، سندووقێکی ئاوەدانکردنەوە دادەمەزرێ بۆ ئەو ناوچانەی دەکەونە بەر شاڵاوە تیرۆرستیەکان. سندووقەکە بە ٥٠٠ بلیۆن دیناری سەرمایەی سەرەتاییەوە (کە دەکاتە نزیکەی ٣٨٤ ملیۆن دۆلار) کە لەلایەن حوکومەتەوە دادەنرێ ودادەمەزرێ، بەرپرسیارە لە هەماهەنگی لە نێوان رێکخراوە جیهانیەکان و وەزارەتە عیراقییەکان کە چی بێ وچۆن بێ، سەرەنجامی ئەم سندووقە ئێستا دیار نییە چونکە بودجەی فیدراڵی ساڵی ٢٠١٦ بە ڕوونی باسی ئەو سندووقە ناکات بەڵام نزیکەی تریلیۆنێک و ٢٠٠ بلیۆن دیناری عیراقی، واتە نزیکەی ٩٥٧ ملیۆن دۆلاری ئەمەریکی تەرخانکردوە بۆ “پرۆژەکانی ئاوادانکردنەوە و گەشەپێدانی هەرێم وپارێزگاکان بە هەرێمی کوردستانیشەوە”.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بانکی نێودەوڵەتی پاکيجێکی یارمەتی دارایی ٣٥٠ ملیۆن دۆلاری داناوە بۆ ئاوەدانکردنەوەی ٧ شار کە بەر کارە تيروریستیەکان کەوتن لە دیالە و سەڵاحەدین: تکریت، دۆرە، زڵوعییە، عەلەم، جەلەولا، سەعدییە و عوزێم. پاکيجەکە ئەم بوارانە دەگرێتەخۆ: ژێرخانی کارەبا، زبڵ وخاشاک، ئاو، خزمەتگوزاریە تەندروستیەکان، ژێرخانی گواستنەوە، چاککردنەوە وگەڕاندنەوەی خزمەتگوزاریە تەندروستییەکان و یارمەتی تەکنیکی بۆ دەستنیشانکردنی دەرفەتی وەبەرهێنان لە داهاتوودا. هەرچەند بانکی نێودەوڵەتی دان بەوەدا دەنێ کە “عیراق پێویستی بە پەرەپێدانی زۆرە“، بەڵام پابەندبوونی عێراق بۆ دووبارە بوژاندنەوەی دارایی ڕەنگە بەو ئاستە نەبێت بە بەروارد بە پێویستییە ڕاستەقینەکانی وڵاتەکە.
هەر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، پرۆگرامی بووژاندنەوەی نەتەوەیەکگرتووەکان (UNDP) لە حوزەیرانی ٢٠١٥ەوە خزمەتگوزاری یارمەتی دارایی خێرا ی دامەزراندوە. ئەم دەزگایە یارمەتی پێشکەش دەکا لە بواری کاری گشتی وئامادەکردنەوەی ژێرخانەکان، پەیداکردنی پێویستییەکانی ژیان، پشتگیری تواناکان وئاشتبوونەوەی کۆمەڵایەتی. لە ٣٠ی سەپتەمبەری ٢٠١٦ەوە ئەو خزمەتگوزاریە ٩٥ ملیۆن دۆلاری پەیداکردووە بۆ ١٦ ناوچە (لە پارێزگای ئەنبار بۆ: فەللوجە، رەمادی، هیت، کەرمە، حەدیسە و روتبە. لە پارێزگای سەلاحەدین بۆ: شەرقات، بێجی، تکریت، دۆرە، مکەیشیفە. لە پارێزگای نەینەوا بۆ: رەبیعە، سنونێ، سنجار، گەییارە. و لە پارێزگای دیالە بۆ سەعدییە) – بێگومان ئەم پارەیە گەلێ کەمترە لەوەی کە مەزەندە کراوە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکان.
پەیداکردنی ژمارەیەکی ورد لەبارەی قەوارەی یارمەتیە داراییەکانەوە کارێکی گرانە چونکە لە بەر زۆری سەرچاوە داراییەکان (دوو لایەنە و چەند لایەنە). هەروەها جۆری دەستهاتە داراییەکان (تایبەتی یان گشتی) وجیاوازی نێوان بەڵێنەکان و ئەوەی بەڕاستی تەرخان دەکرێت. بەهەرحاڵ، قەوارەی یارمەتی دارایی ڕەنگدانەوەی ئاستی بەشداربوونی لایەنە سیاسی نێودەڵەتیەکانە. بە بەراورد لەگەڵ رابردوو، یارمەتیە نێودەوڵەتیەکانی ئێستا بۆ عیراق بۆ بونیاتنانەوەی ئەو ناوچانەی لە دەست داعش رزگارکراون تەنها بریتییە لە پابەندبوونێکی کەم کە تەنها بۆ ئەوەیە کە یاریکەرە نێودەوڵەتیەکان لە کاروباری سیاسی وڵاتەکەدا ئامادەییان هەبێت بە تایبەتی ئەوکاتەی داعش دەبەزێندرێت.
لە یارمەتی داراییەوە بەرەو پلانێکی هاوبەشی سیاسی
لە کاتێکدا عێراق پێویستی بە یارمەتی دارایی زیاتر هەیە، ئاوادانکردنەوەی ناوچە وێرانکراوەکانی دەستی داعش پەیوەستە بە دوو خاڵەوە:
بەرپرسیارێتی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر پابەندبوونی ناوخۆییدا: دوودڵی لایەنە نێودەوڵەتیەکان بۆ دووبارە تێوەگلان لە پرۆسەیەکی بەربڵاوی درێژمەودای ئاوادانکردنەوەدا لە عێراق چەندین لێکدانەوە هەڵدەگرێ. جارێ لە پێشدا، پابەندبوون بە دانی یارمەتی دارایی بە کاری ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی لە دەستی داعش رزگارکراون، واتە لە ئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی بەرامبەر گەل (باجدەران)ی وڵاتانی یارمەتیدەر هەروەها خەڵکی عێراق، بۆیە بەر لەوەی بە جیددی بجنە ژێر باری پێشکەشکردنی یارمەتی بۆ کاری ئاوەدانکردنەوە، یاریکەر و یارمەتیدەرە نێودەوڵەتییەکان دەبێ ئاماژەی ئەوە لە سیاسەتمەدارە عیراقییەکانەوە وەرگرن کەوا ئەوان ئامادەن دەست لە ئەجیندای خۆیی بێنن وبکەونە کار بۆ بەرژەوەندی و دوارۆژی وڵاتەکە و هەموو دانیشتوانەکەی.
نەخشەدانان وجێبەجێکردنی شێوازی خەرجکردنی دارایی: پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە پاش داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا نەکرایە پلانێکی تۆکمەی سیاسی هاوبەش لە نێوان کارەکتەرە نێودەوڵەتی و نێوخۆییەکان. وە ئەوەی کە ئەنجامدرا بریتیبوو لە جێبەجێرکدنی تیۆریەکی دەرەکی لە بارەی ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە وڵاتەکەدا و ئیدارەدانێکی خراپی دارایی بەبێ ئەوەی بگات بە ئەنجامێکی مەلموس لەسەر ئەرزی واقیع. ئەم خاڵانە پرسيار و گومانی زۆری لای هاوڵاتیان دروستکرد سەبارەت بە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەو ئەنجامەکانی لە عێراقدا. مێژووی ئەم دواییەی عێراق هەندێ پەندی باشی لێکەوتۆتەوە. یەکێک لەو پەندانە ئەوەیە کە تەنها قەوارە و ئاستی یارمەتی دەرەکی نابنە مسۆگەرکردنی ئاوەدانکردنەوە وگەشەکردن، بەهەمان شێوە، پلاندانان وجێبەجێکردنی پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەش، ئەوە ناگەیەنێ کە بە رێکەوتنێکی هاوبەش ئەنجام دراوە ئەگەر شێوازی یارمەتیدانەکە دەستنیشان نەکرێ.
بنەماکانی پلانی هاوبەشی سیاسی بۆ ئاوادانکردنەوە
بنەمای یەکەم: پێویستی بە رۆڵێکی کارای کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە ئیدارەدانی سەرچاوە داراییەکان هەیە، بە تایبەتی لەدەستەبەرکردنی شەفافیەت لە پرۆسەکەدا.
دەبێ ئیدارەدانی نێودەوڵەتی بۆ سەرچاوە داراییەکان بە خۆشحاڵییەوە پێشوازی لێبکرێ. ئەمە نەک لەبەر ئەوەی گومان هەیە لە بوونی توانای ناوخۆییدا (هەرچەندە ئەمە قسەیەکی باوە وکەم کەمە بەڵگەشی لەسەردەدرێ) بەڵکو بۆ ئەوەی بێلایەنی وبەرپرسیارەتی تەواو لە دابەشکردنی سەرچاوەکاندا دەستەبەربکرێ، سەرباری ئەمە، دابەشکردن و رێکخستنی سەرچاوەکان بە گوێرەی میکانیزمە نێودەوڵەتییەکان سوودێکی دیکەشی هەیە کە بریتییە لە زاڵبوون بەسەر دیاردەی ئاستی نزمی جێبەجێکردنی بودجەدا،جا لەسەر ئاستی پارێزگاکان بێت يان لەسەر ئاستی فیدراڵیدا. بەر لە ٢٠١٤، جێبەجێکردنی (بودجەی سەرمایە) خۆی دەدا لە ٥٧٪ی بودجەی پلان بۆ دارێژراو وە لە ٢٠١٥دا لە ١٠٪ کەمتر بوو. نەک هەر ئەمە، رادەی جێبەجێکردنی بودجە لە پارێزگاکاندا هەندێ جار لەمەش نزمتر بوو بەراورد بە جێبەجێکردنی بودجەی ٢٠١٤، لە ساڵی ٢٠١١دا نەینەوا تەنها ٢٤٪ی بودجەکەی خەرجکرد، دیالە ٣٤٪ وکەرکوک ٣٧٪.
بنەمای دووەم: رۆڵی کارای سەرکردایەتیە سیاسیە عێراقیەکان لە درووستکردنی سیاسەتدا تەنها بۆ ئەوەبوو سەر لە نوێ شەرعیەت وەرگرنەوە لەناو خەڵکدا.
سەرکردایەتی سیاسی عێراق پێویستی بەوەیە سەرلەنوێ بوونی خۆی لە مەیدانی دروستکردنی سیاسەتدا دووپات بکاتەوە، چونکە بەرپرسیاریەتی گشتی وڵاتەکە دەکەوێتە ئەستۆی ئەوان. رابردووی وڵاتەکە نیشانی دەدات کە میکانیزمە نێودەوڵەتییەکان بۆ کاروباری یارمەتی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی مەترسی “ستراتیژی جیاجیای گەشەکردن” کە بۆیان هەیە ببنە هۆکاری سنووردارکردنی خاوندارێتی حوکومەت و باڵادەستبوونی یارمەتیدەرەکان. ئەمە لەوەدا دەردەکەوێ کە زۆربەی ئەو پارانەی یارمەتیدەرەکان بەخشیبوویان بۆ کەرتی دیاریکراو نیشان کرابوون (حکومڕانی یان پاراستن) يان بۆ ئاژانسێک (بۆنموونە ئاژانسەکانی یوئێن یان رێکخراوەکان). هەرچەندە تەرخانکردنی سەرچاوەکان لەدەرەوەی دەوڵەتدا هەمیشە دەخرێتە ئەستۆی گەندەڵی بەرفراوان بەڵام ئەمە نابێ ببێتە هۆی لاوازکردنی تواناکانی حکومەت و لەکەدارکردنی شەرعیەتی چونکە ئەم مەسەلەیە بۆ دواڕۆژی عێراق زۆر گرنگە. سەرلەنوێ ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی لەدەست داعش رزگاردەکرێن دەرفەتێکە نابێ سەرکردایەتی سیاسی عیراق لەدەستی بدا وئەمجارە دەبێ وریابن کەوا خەڵکەکە چاوەڕوانە خزمەتگوزاری بۆ بکرێت و دەبێ ئەوەی خەڵک چاوەڕوانیەتی پێشکەشی بکەن.
دەرەنجام
ئەو داراییانەی ئێستا بۆ ئاوەدانکردنەوەی ناوچە رزگارکراوەکان تەرخانکراون هاوئاهەنگ نین لە گەڵ پێویستییەکانی عیراق: “کەمی یارمەتیەکان” کاردانەوەی ئەزمونی رابردوە کە لە بواری ئاوەدانکردنەوەدا وە رەنگدانەوەی دوودڵی بەخشەرە نێودەوڵەتییەکانە لە بەشداربوونيان لە ڕووی سياسیەوە لە عێراق لە دۆخی پاش بەزاندنی داعش. لەگەڵ ئەوەشدا قەوارەی ئەو یارمەتی داراییەی کە بۆ کاروباری ئاوەدانکردنەوە دەدرێ بەندە بە دوو مەرجی دیکەوە: یەکەم، یاریکەرە نێودەوڵەتیەکان هیچ بەرپرسیارەتیەکی (دارایی) ناگرنە ئەستۆ لە بواری ئاوەدانکردنەوەدا تا ئەو کاتەی سەرکردایەتی سیاسی عیراق پابەند دەبن بە پلانێکی گشتگيرەوە لەبارەی وڵاتەکەوە. دووەم، پلاندانان وجێبەجێکردن و شێوازی ئەنجامدان وتەمویلکردنی پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە بەهەمان شێوە گاریگەری دەبێت لەسەر ئەنجامەکانی ئەم پرۆسەیە. ڕێگەچارە بە فەراهەمەکردنی باردۆخیک دروست دەبێت کە داڕشتنی پلانێکی سیاسی هاوبەش زامن بکات بە ئاستێک کە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێی دڵنیابێ کەوا پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەکە لایەنێکی بەهێزی لێپرسینەوەی تێدایە. جگەلەمە، سەرکردایەتی سیاسی عێراق دەبێ شەرعیەتی خۆی بەدەست بێنێتەوە لە رێگای دەرکردنی وڵاتەکە لەو قەیرانەی کە تێی کەوتوە.