عێراق و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان: بەشداریکردن، تێڕوانینی یەكتر و دیدگای هاوبەش
ئەم پانێڵە تاوتوێی تێڕوانینە هاوبەشەکان و دیدگا هاوبەشەکانی نێوان عێراق و هاوبەشەکانی هاوپەیمانی کرد، لەسەر تەحەددیات و دەرفەتەکانی هاوکاری. باڵیۆز لوقمان فەیلی، پەڕێوەبەرایەتی گفتوگۆکەی کرد بە داواكردنی تێڕوانین و ڤیژن و دیدگاکان بۆ چارەسەرکردنی ئەولەویەتە دەستبەجێیەكانی عێراق.
- کریستینا هۆهمان، باڵیۆزی ئەڵمانیا لە عێراق
- هانس ساندی، باڵیۆزی شانشینی هۆڵەندا لە عێراق
- فەوزی هەریری، سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان
- لوقمان فەیلی، باڵیۆزی عێراق لە ئەڵمانیا، (بەڕێوەبەری پانێل)
باڵیۆزی ئەڵمانیا لە عێراق، کریستیان هۆهمان، هەستەکانی خۆی دەربڕی “دوای سێ هەفتەی یەکەمم “لەم وڵاتە جوانە” کە تێیدا “کەلێنێکی گەورە هەیە لە نێوان تێڕوانینی خەڵك لە عێراق لە دیوی وڵاتەکانیانەوە بە بەراورد بە تێڕوانینیان بۆ عێراق لە ناوخۆی ئەو وڵاتەوە”. سەبارەت بە ئەولەویەتەکانی عێراق، ئەو پێیوابوو کە جگە لە سەقامگیری، پێویستە گرنگی بە پەرەپێدانی ئابووری کەرتی تایبەت بدرێت وەک خاڵێکی سەرەکی بۆ پێشکەوتنی عێراق، ئاماژەی بەوەشکرد کە “ئەو بزوێنەری کارەی کە ئەم وڵاتە پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی لە ڕاستیدا بەرەو پێشەوە بچێت [.. .]، بریتیە لە ڕەخساندنی دەرفەتەکان بۆ ئەو گەنجانەی کە دێنە بازاڕی کار لەم وڵاتەدا”. باڵیۆز جەختی لەوە کردەوە کە “بێگومان ئەو پرۆسیەیە لە کەرتی پەروەردەوە دەست پێدەکات. چۆن هێزی کار بۆ داهاتوو ڕاهێنان دەکەیت؟ پلانی ئابووری بۆ عێراق چییە؟ هایدرۆکاربۆن لە ئێستادا بێگومان سەرچاوەی داهاتە بەڵام ئایا ئابووری بەرەو کوێ دەڕوات؟ 15 تا 20 ساڵی تر ئابوری عێراق چی دەبێت؟ چی دەبێتە هۆکاری سەرەكی؟ پێموایە هەندێک لەم پرۆسانەی بیرکردنەوە ئەركی زۆر بەپەلەن بۆ ئەنجامدان بەڵام هەنگاوێكی دیكەی داهاتوو ئەوەیە کە چۆن ئەمە لە ڕاستیدا وەربگێڕدرێت بۆ کردارێکی کۆنکرێتی”.
هۆهمان ڕایگەیاند، هەرچەندە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئامادەیە هاوکاری بکات، بەڵام دواجار عێراق دەبێت دەستپێشخەری بکات بۆ گەشەپێدانی بەردەوامی خۆی. ئاماژەی بەوەشکردووە، “دەتوانین هاوکاری بکەین. دەتوانین ئامۆژگاری پێشکەش بکەین. ئێمە دەتوانین پێتان بڵێین چی لە وڵاتەکانمان سەركەوتوو بووە یان چی بۆ ئێمە کاریگەری نەبووە بەڵام ناتوانین بۆ عێراق بیکەین. ئێمە پێویستمان بە هاوتاکانمان هەیە لێرە لە عێراق کە لە ڕاستیدا ئەم کارە بە هاوبەشی بکەن چونکە ئەگەرنا بەردەوام نابێت”.
هانس ساندی، باڵیۆزی هۆڵەندا لە عێراق، ووتەكانی لەسەر ئەو خاڵانەی پێشووی باڵیۆز هۆهمان بنیات نا و قووڵی کردەوە لەو جۆرە پەیوەندییەی کە لەگەڵ عێراق بەدوایدا دەگەڕێن. ئاماژەی بەوەشکرد، ئامانجی سەرتاسەری هۆڵەندا و یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی هاوبیری دیکە، بەشداریکردنە لە سەقامگیری شەرعی و بەردەوامی عێراق، جەختیشی لەوە کردەوە کە سەقامگیریی عێراق بەردی بناغەیە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست: “ئەگەر عێراقێکی ناسەقامگیرت هەبێت، ناسەقامگیریت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەستبەجێ ئاڵۆزی و کاریگەری بۆ وڵاتانی خۆمان دەبێت”. ساندی ئاماژەی بەو گۆڕانکارییە ئەرێنییانە کرد کە لە ساڵی 2017-2018 لە عێراقدا ڕوویانداوە و ڕایگەیاندووە کە لەوەتەی داعش شکستی هێناوە و قەیرانە مرۆییە پەستاندارەکانی دیکەش چارەسەر کراون، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەروەها هۆڵەندا بەدوای فۆرمێکی جیاوازی بەشداریکردندا دەگەڕێن، فۆرمێک کە… ‘شەقامێکی دوولایەنەیە’، جەخت لەسەر پێویستی پابەندبوون و بەشداری دارایی لە خودی عێراقەوە دەکاتەوە. تەرکیزی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە پلەی یەکەم لەسەر بنیاتنانی توانای پێکهاتە حکومییەکان و هەروەها کۆمەڵگەی مەدەنی دەبێت، بە ئامانجی دروستکردنی گەشەیەکی بەردەوامی عێراق لە لایەنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە. ئەمەش ڕێگە دەدات هەم عێراق و هەم کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەڕێگەی هاوکارییەوە هاوکاری یەکتر بکەن نەک بەخشین.
هانس ساندی بەو ئەنجامە گەیشتووە کە دوو پێکهاتەی سەرەکی بۆ سەقامگیری درێژخایەن لە عێراق پێکدێن لە ئابوورییەکی بەهێز و کۆمەڵگەیەکی مەدەنی دینامیکی. ناوبراو نیگەرانیی خۆی لە بچووکبوونەوەی کۆمەڵگەی مەدەنی لە ناوچە جۆربەجۆرەکانی عێراق دەربڕی و جەخت لەسەر پێویستی ڕێزگرتن و پشتیوانی لێدەکاتەوە. هەروەها پابەندبوونی بەردەوامی هۆڵەندای بە پشتیوانیکردنی کۆمەڵگەی ئێزدی دەربڕی، لەوانە هەوڵەکان بەرەو یەکخستنەوەی ئاوارەکانی ناوخۆ، پێشکەشکردنی یارمەتی دەروونی کۆمەڵایەتی و داکۆکیکردن لە لێپرسینەوە.
فەوزی هەریری، سەرۆکی دیوانی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، ڕۆشنایی خستە سەر ئەو پەیوەندییە لەمێژینەی نێوان کورد و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 50 و 60 و 70. ناوبراو ئەو هاوبەشییە 50-60 ساڵەی لەگەڵ ڕۆژئاوادا وەبیرهێنایەوە کە ڕێگەی بەو سەرکەوتن و پێشکەوتنە دا کە ئێستا لە کوردستان لە بوارەکانی دیپلۆماسی، پەروەردەیی، گەشەپێدان، و ژێرخانیدا دەبینرێت. هەریری تیشکی خستە سەر ئەوەی کە پەیوەندی عێراق لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زۆر سنووردارتر بووە لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا، کاتێک عێراق ئەو گواستنەوەیە نەرم و نیانەی بەسەر نەبرد کە هەمووان چاوەڕێی دەکرد. ئاماژەی بە ناسەقامگیری سیاسی و قەیرانە ئەمنییەکانی دیکە، وەک توندوتیژی تائیفی و تیرۆر و داعش دەکرد. دواتر هەریری داوای پشکی دادپەروەرانەی لە پەیوەندی نێودەوڵەتی لەگەڵ حکومەتی هەرێم کرد و ئاماژەی بەوەشکرد: گرنگە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەوە تێبگات کە پێویستە پشکی حکومەتی هەرێم بخەنە ناو حیساباتی خۆیانەوە وەک بەشێک لە هەر ڕێککەوتنێک کە لەگەڵ بەغدا دەیکەن. ئەوە بەس نییە کە ڕێککەوتنێکی ستراتیژی لەگەڵ عێراقدا هەبێت، لەگەڵ بەغدا، بەبێ ئەوەی تیشک بخرێتە سەر ئەوەی کە کام بەشێک لە ڕێککەوتنەکە هی کوردستانە. ئێمە لەوێین. ئێمە لەپەیوەندیدا دەبین. […] بۆ هەر 10 پڕۆژەیەک کە لە باقی عێراق ئەنجامی دەدەیت، چاوەڕێ دەکەین لانیکەم دوو لەو پڕۆژانە لە هەرێمی کوردستان بن و بۆ ئەوە کراوەین. یاساکانی وەبەرهێنانمان کراوەن بۆ ئەوە”.
فەوزی هەریری، سەرۆکی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی کوردستان، سەرنجی خۆی گۆڕی بۆ ئەولەویەتەکانی عێراق، و گرنگی پێناسەکردنی سیستەمی ئابووری و حوکمڕانی عێراق بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان و ڕێنماییکردنی کارلێکە نێودەوڵەتییەکان. هەریری ئاماژەی بەوەدا کە ئەو دوو ئەولەویەتە گرنگەی کە دەبێت چارەسەر بکرێن بریتین لە ئایا عێراق سیستەمێکی سەرمایەدارییە یان سیستەمێکی سۆسیالیستی، هەروەها ئایا عێراق سیستەمێکی فیدراڵییە یان سیستەمێکی مەرکەزییە. دووپاتیشی کردەوە کە وەڵامی ئەم دوو پرسیارە جۆری پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا دیاری دەکات، هەروەها شێوازی تێپەڕاندنی ئاستەنگەکانی ئێستاش دیاری دەکات. چەمکێکی ڕوون و ئاشکرا لە ڕێگەی پەیوەندی و وەبەرهێنان لەگەڵ عێراق و حکومەتی هەرێم دەداتە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
باڵیۆز لوقمان فەیلی، مەتافۆرێکی هێنایەوە، کە لە دەوری ئەوە دەسوڕێتەوە کە ئایا عێراق هێشتا وەک ‘وەشنی یەکەم’ لە 20 ساڵی ڕابردووەوە هەست پێدەکرێت یان ئەگەر بەرزبووەتەوە بۆ ‘عێراق-2.0’ و ئایا پێویستیان بە یارمەتی هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان هەیە یان نا بۆ ئەوەی ببنە عێراق -2.0. ئاماژەی بەوەشکرد، بۆ ئەوەی عێراق وەک وەشانی دووەم هەست پێبکرێت، زۆر گرنگە عێراق یارمەتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بدات لە سەقامگیری ناوچەیی و هەروەها چاکسازی سیاسی و ڕاستکردنەوەی تێڕوانینە هەڵەکان و تێپەڕاندنی ئاستەنگەکانی وەک گەندەڵی و نیگەرانییەکانی مافی مرۆڤ. باڵیۆز فەیلی جەختی لە گرنگی پەیوەندییەکی ڕوون لەگەڵ هاوبەشەکان و خستنەڕووی دیدێکی هاوبەش بۆ ‘عێراق-2.0’ کردەوە بۆ پەرەپێدانی هاوبەشی درێژخایەن لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا.
پاشان فەیلی گوتی “ئەو پرسیارە سەرەکیانەی كاك فەوزی وروژاندی لە پێوەندی لەگەڵ پێناسەی دەوڵەت، قوتابخانەی بیرکردنەوە، فەلسەفە، مۆدێلی ئابووری، […] بەداخەوە هاوڕێکانمان لە ڕۆژئاوا ناتوانن هاوکاریمان بکەن کە. ئەمە زیاتر پەیوەندی بە ئێمەی عێراقییەوە هەیە کە ئەرکی ماڵەوەمان ئەنجام بدەین، فەرمانەکەمان وەردەگرین. ئەگینا سەروەری دەخرێتە ژێر پرسیارەوە و لایەنی تریش دەخرێتە ژێر پرسیارەوە”.
لە لێدوانەکانی دیکەیدا، باڵیۆز هۆهمان ئاماژەی بە کۆبوونەوەیەکی نێوان سەرۆکوەزیران محەمەد شیاع ئەلسودانی و بوندسکانزلێر شۆڵز کرد لە مانگی یەکی ساڵی 2023، و کۆبوونەوەیەکی دواتر لە مانگی ئەیلولدا، کە تێیدا ڕێککەوتن لەسەر پلانێکی کاری هاوبەشی گەورە کە تیایدا گرنگی بە ئابووری عێراق بدات. جەختکردنەوە لەم پلانە کارە لەسەر کەڵک وەرگرتن لە توانا گەورەکانی عێراقە لەڕێگەی ڕەخساندنی هەلی کار و درووستکردنی داهات و هەمەچەشنکردنی ئابووری. هۆهمان هەروەها تیشکی خستە سەر چارەسەرکردنی تێڕوانینە نەرێنییەکانی عێراق کە زۆرجار پەیوەندییان بە وێنەی شەڕەوە هەیە و تیشکی خستە سەر گرنگی هێنانی نوێنەرانی ئەڵمانیا بۆ ئەوەی بە چاوی خۆیان وڵاتەکە ببینن. ئاماژەی بەوەشکردووە، “هەرچەندە بتوانین نوێنەری بازرگانی ئەڵمانیا، پەرلەمانتاران، سیاسەتمەداران بهێنینە ناوەوە بۆ ئەوەی ئەمڕۆ بەڕاستی عێراق ئەزموون بکەن، بەغدا و هەولێر، بەڕاستی زیاتر بۆچوونی ئەو کەسانە دەگوازینەوە کە تێڕوانینێکی واقیعیان هەیە بۆ ئەم وڵاتە [نەک] لەوەی کە بە شێوەیەکی نەریتی دەیبینیت کاتێک تۆ تەنها لە رێگەی گووگڵ ‘عێراق’ بناسی.” تەحەداکە لە گۆڕینی نەک تەنها تێڕوانینە گشتییەکان بەڵکو تێڕوانینە سیاسی و ئابوورییەکانیشدایە بۆ سەقامگیری درێژخایەن. ناوبراو جەختی لە گرنگی سەقامگیری درێژخایەن کردەوە لە داهێنانی ژینگەیەک کە وەبەرهێنەرانی نێودەوڵەتی بتوانن هەلومەرجەکان بە گونجاو بۆ بەدەستهێنانی پارە ببینن پێش ئەوەی بڕیار بدەن کە وەبەرهێنان لە وڵاتەکەدا بکەن یان نا. هەروەها جەختی لەسەر گرنگی ئەنجامدانی هاوبەشییەکی ڕاستگۆیانە لەگەڵ عێراق کردەوە و ڕایگەیاند “پێویستت بەو کەسانە نییە کە شتەکان بریقەدار دەکەن و تەنها شەکرەکەت پێدەدەن. هەندێک جار ئەوە لیمۆکە کە لە ڕاستیدا یارمەتیت دەدات باشتر بڕۆیت”.
هۆهمان ئاماژەی بەوەدا کە بەپەلەترین و چارەنووسسازترین توخم لە هەمەچەشنکردنی ئابووریدا باشتربوونی بەرهەمهێنانی کارەبا و دابینکردنی کارەبایە. “مەگەر بەرهەمهێنانی کارەبا زیاد نەکەین، دابینکردنی کارەبا لە سەرانسەری وڵاتدا، زۆرێک لە بازرگانەکان ئارەزووی هاتنی ناکەن.” وێڕای داننان بە ئاڵۆزی ئەم ئەرکە، گرنگیدانی بە هاوکاریکردنی عێراق بۆ سەربەخۆبوونی زیاتری وزە وەک پێشمەرجێک بۆ گەشەی ئابووری دەربڕی.
باڵیۆز هانس ساندی ڕایگەیاندووە کە هۆڵەندا چاوی لە دامەزراندنی هاوبەشییەکی درێژخایەن لەگەڵ عێراقدایە، و “هەروەها باشە گفتوگۆ لەسەر ئاستەنگەکان بکرێت. بێگومان پێمان خۆشە کۆمپانیا و وەبەرهێنەرانی هۆڵەندی بێنە عێراق. بەڵام دیسانەوە ئێمە بڕیار بەسەر کۆمپانیاکان فەڕز ناكەین کە بێنە عێراق. ئەوە کۆمپانیاکان خۆیانن کە بڕیارەکە دەدەن. وە بۆ ئەوەی ئەوان بێنە عێراق، گرنگە کەشی بازرگانی شەفافیان هەبێت، گەندەڵی نەبێت”. سەرەڕای ئەوەش، ئەو بەردەوام بوو و وتی کە ئەگەری گەورە دەبینێت [بۆ هاوکاری]. ساندی تیشکی خستە سەر دەرفەتە هەنووکەییەکان لە بواری کشتوکاڵ، بەڕێوەبردنی ئاو، وزەی نوێبووەوە و کۆچکردن.
پاشان فەوزی هەریری باسی لە تەحەدای ڕاکێشانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان کرد بۆ ئەنجامدانی کاروبار لە عێراق. ناوبراو تیشکی خستە سەر ئەوەی کە عێراق ناوازە دەکات بە بەراورد بەو وڵاتانەی کە سەرچاوەی هاوشێوەیان هەیە، وەک کوەیت و ئیمارات و ڕایگەیاند “پێویستە بتوانین خۆمان نیشان بدەین و ژینگەیەک دابین بکەین کە بازرگانێک سەرنجی ڕابکێشرێت بۆ هاتنی بۆ ئێرە. وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانی پێویستی بە ڕاکێشان هەیە”. ئەو پرسە هەڵپەسێردراوەکانی وەک پێویستی چاککردنەوەی دامەزراوە داراییەکان و چارەسەرکردنی دابەزینی دیناری عێراقی و بەرزکردنەوەی ژێرخانی مامەڵەی دارایی وروژاند. ئاماژەی بەوەشکردووە، “پێویستە ژێرخانی دامەزراوە داراییەکەمان دابین بکەین کە متمانە بە وڵاتانی نێودەوڵەتی و بازرگانی ببەخشێت بۆ ئەوەی بتوانن بەبێ دوودڵی مامەڵەی دارایی ئەنجام بدەن”. پاشان هەریری داوای لە باڵیۆزخانەکان کرد بەدواداچوون بۆ ڕێککەوتنە واژۆکراوەکان بکەن و ڕایگەیاند: “پێویستە ئەو لیژنانە چالاک بکەین و پێویستە باڵیۆزەکان لە هەموو وڵاتێکدا بە کردەوە بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ئەو ڕێککەوتنانە بکەن کە لەلایەن هەردوو وەزارەتەکەوە واژۆکراون.” سەرەڕای ئەوەش، جەختی لە گرنگی بەشداریکردنی حکومەتی هەرێم لە لیژنە ئابوورییەکانی نوێنەرایەتی عێراق لە دەرەوەی وڵات، پەرەپێدانی هەوڵە هاوبەشەکان بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنان بەبێ سازشکردن لەسەر پشکی گشتی عێراق.
لە وەڵامی پرسیارەکەی هەریری سەبارەت بەوەی عێراق چی پێشکەش دەکات، باڵیۆز ساندی جەختی لەسەر گرنگی سەرمایەی مرۆیی کردەوە و وتی: شتێک کە دوای ساڵێک لە عێراق سەرسامم دەکات ئەوەیە کە زۆر گەنجی بەتوانا دەبینم هەم لە هەرێمی كوردستان و هەم لە عێراقی فیدراڵی، زۆر زیرەک، زۆر لە من زیرەکتر، زۆر کاری گەورە دەکات. وە ئەوەی هۆڵەندا دەیەوێت بیکات ئەوەیە کە سوود لەو توانایە وەربگرێت. ئێمە چەندین بەرنامەمان هەیە وەکو ئۆرنج کۆرنێرز بەڵام لە بنەڕەتدا ئەوەی دەمانەوێت بیکەین ئەوەیە کە دەرفەتێکیان پێبدەین بۆ ئەوەی توانای تەواوی عێراق بەکاربهێنین”. ناوبراو تیشکی خستە سەر کاریگەری بەستنەوەی ئەم کەسانە بە زانکۆکان و حکومەتەوە، بەکارهێنانی مۆدێلێکی سێ لایەنە کە هاوکاری نێوان ئەکادیمیا و حکومەت و کەرتی تایبەت لەخۆدەگرێت. ئامانجی سەرەکی بریتییە لە ڕەخساندنی دەرفەت بۆ نەوەی گەنج بۆ پەروەردەکردنی داهێنان و ڕێگریکردن لە کۆچکردن.
سەبارەت بە پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا، فەوزی هەریری ئاماژەی بەوەدا کە کارکردن لە ڕێگەی بەغداوە بەدرێژایی ساڵان ئاسانتر بووە لەگەڵ سەرۆکوەزیران و کابینەیەکی وەڵامدەرەوەتر و ڕایگەیاند، “پێمان وایە [سەرۆکوەزیران ئەلسودانی] کەسێکی ڕاستەقینەیە…. ئەو دەیەوێت هاوکاری بکات. دیارە هەندێک سنووردارکردن هەیە کە ئێمە لێی تێدەگەین، بەڵام حکومەتی هەرێم و سەرۆکایەتی هەرێم و لایەنە سیاسییەکان)، هێشتا بە تەواوی پشتگیری لە دیدگای ئەو بۆ عێراقی نوێ دەکەن. […] بە هیچ شێوەیەک هەموو شتێک ئاسان نییە، لە ڕێگاکەدا بەربەست هەیە، بەڵام پێموایە ئێمە لە ئێستادا لەسەر ڕێگای ڕاستین.” ناوبراو بە کێشانی هاوتەریبی نێوان بارودۆخە هاوشێوەکانی ئەمریکا و شوێنەکانی دیکە، دانپێدانانی خۆی بۆ ئاساییبوونی جیاوازییە سیاسییەکان دووپاتکردەوە. سەبارەت بە دواکەوتنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، هەریری ڕایگەیاند “نابێت تەحەددیاتی ئێمە لەگەڵ بەغدا کەمتر بکرێتەوە بۆ پێدانی مووچە. ئێمە ڕۆڵێکی زۆر ستراتیژیترمان هەیە ئەگەر بمانەوێت عێراقێکی سەقامگیرتر و ئاوەدانترمان هەبێت”.
ديداری مێری 2023
گەنگەشەی سیاسەتە دەستبەجێكانی عێراق
11-10 ی ئۆکتۆبەر/تشرینی یەکەم
پانێڵی 11: عێراق و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان: بەشداریکردن، تێڕوانینی یەكتر و دیدگای هاوبەش (ب)
ڤیدیۆی پانێڵ