- فەوزی هەریری، سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان
- ئەلیسیا ریكۆ، باڵوێزی ئیسپانیا لە عێراق
- كلێمەنس سێمتنەر، باڵوێزی یەكێتی ئەوروپا لە عێراق
- خۆگر وریا، توێژەری پێشكەوتوو لە ئینستیتیوتی مێری (بەڕێوەبەری پانێل)
دەستپێک
ئەم پانێڵە تاووتوێی پەیوەندییە پەرەسەندووەکانی عێراقی لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان کرد، تێیدا بەرپرسیارێتی هاوبەشی بۆ بەردەوامی سەقامگیری و گەشەپێدانی ئابووری و چاکسازی دامەزراوەییەکانی خستە بەرباس. لە سەرەتاوە، خۆگر وریا، توێژەری مێری، گفتوگۆکەی لە چوارچێوەی دووانەیەکی ناوەندیدا داڕشت: روانگە و ستراتیژی هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان چین بەرمابەر بە عێراق؟ ئایا عێراق خۆی چی دەوێت لە هاوبەشە نێودەڵەتیەکان و دەبێ چ هەنگاوێک بنێت بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی؟. بەشداربووانی پانێڵەکە تێڕوانین و ئاستەنگەکانیان خستەڕوو و بەمەش پانێڵەکە بۆچوونی ڕاشکاوانە و بونیاتنەرانەی سەبارەت بە دیپلۆماسی و ئابووری و حوکمڕانی و ئاسایش لە خۆگرت.
تێڕوانینی درێژخایەنی یەکێتی ئەوروپا: لە سەقامگیریەوە بۆ گەشەپێدان
لە دەستپێکی گفتوگۆکەدا، باڵیۆز کلێمنس سێمتنەر جەختی لە پابەندبوونی بەردەوامی یەکێتی ئەوروپا کردەوە وەک “هاوبەشێکی باوەڕپێکراو و بەردەوام” بۆ عێراق و ناوچەکە. ناوبراو ئاماژەی بەوەدا کە ئەم پەیوەندییە لەسەر بنەمای رێککەوتنی هاوبەشی و هاوکاری ساڵی 2012 دروست بووە، کە چوارچێوەیەکی گشتگیر بۆ هاوکاری لە بوارەکانی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی، دابین دەکات.
بەگوێرەی سێمتنەر، یەکێتی ئەوروپا لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا ساڵانە نزیکەی 500 ملیۆن یۆرۆی بۆ عێراق تەرخان کردووە بۆ پاڵپشتی مرۆیی و سەقامگیری و گەشەپێدان. بەڵام ئەم پاڵپشتیە بە گۆرانکاریدا تێدەپەڕێت لە وەڵامدانەوەی دوای قەیرانەکانەوە بۆ گەشەپێدانی درێژخایەن. ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە عێراق چۆتە قۆناغێکی نوێوە. ئەو راشیگەیاند کە کۆبوونەوەی داهاتووی ئەنجوومەنی هاوکاری یەکێتی ئەوروپا و عێراق لە لوکسەمبۆرگ جەخت دەکاتە سەر بەرەوپێشبردنی ئەم ئەجێندایە و دەستەبەرکردنی گشتگیری بە بەشداری هەرێمی کوردستانی عێراق.
ئەو ڕوونیکردەوە کە ئەولەویەتی سەرەکی یەکێتی ئەوروپا ڕوون و ئاشکرایە “ئێمە عێراقێکی سەقامگیر، ئاشتیخوازیمان دەوێت کە تێکهەلکێش بێت لەرووی ناوچەکانیەوە و تێیدا دیموکراسیەت و خۆشگوزەرانی فەراهەم بێت و دوور بێت لە قەیرانی کۆچبەران و توندڕەوی.” هەروەها تیشکی خستە سەر پشتیوانی یەکێتی ئەوروپا بۆ خواستی عێراق بۆ ئەوەی ببێتە ئەکتەرێکی ناوچەیی و ئاماژەی بە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان کرد وەک دەرفەتێک بۆ بەستنەوەی عێراق بە ئەوروپا، لە ڕێگەی تورکیاوە لە چوارچێوەی دەستپێشخەری دەروازەی جیهانی یەکێتی ئەوروپا.
سێمتنەر جەختی لەوە کردەوە کە بەشداری یەکێتی ئەوروپا زیاتر بەرەو هەمەچەشنی ئابووری و وەبەرهێنان دەڕوات و دامەزراوەکانی وەک بانکی وەبەرهێنانی ئەوروپا و بانکی ئەوروپا بۆ ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان، ڕۆڵێکی گەورەتر دەگێڕن. بەدەر لە تەمویلکردن، باڵوێزی ئەوروپا سەرنجی خستە سەر بەهێزترین پاڵنەری پێشکەوتن لە عێراقدا: “گەنجانی عێراق کە بێزارن لە بابەتی تائیفەگەری، ئەوان کار بۆ شکۆمەندی و داهاتوویان دەوێت. ئێمە لێرەین بۆ پشتگیری ئەوە.”
تێڕوانینی ئیسپانیا:هاوبەشی لەسەر بنەمای یاسا و سەردەمی ئابووری نوێ
باڵیۆز ئەلیسیا ریکۆ بە دانانی پەیوەندییەکانی عێراق لە چوارچێوەی گۆڕانکارییەکی جیۆپۆلەتیکی فراوانتردا، وتەکانی دەستی پێکرد. ئەو تێبینی کرد کە جیهان لە دوو جەمسەرەوە بۆ یەک جەمسەری تێپەڕی، وە ئێستا بۆ سیستەمێکی فرە جەمسەری پەرتەوازە گەشەی کردووە، کە تێیدا هاوپەیمانە تەقلیدیەکان و هاوبەشییەکان گۆڕانکاریان بەسەردا دێت و داڕشتنەەوەیان بۆ دەکرێت. لە نێو ئەم دۆخەدا، ئەو هۆشداری دا کە سیستەمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای یاسا کە لە ساڵی 1945 ەوە لە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە چەسپێنراوە، لە ژێر فشارێکی گەورەدایە.
بۆ ئیسپانیا و یەکێتی ئەوروپا، بەرگریکردن لەو سیستەمە بناغەی هەموو هاوبەشیەکانێتی و چونکە “ئێمە پەیوەندییەکمان لەگەڵ عێراق لەسەر بنەمای ئاشتی و دانوستان و دیالۆگ دەوێت نەک ڕووبەڕووبوونەوە”.
ڕیکۆ ئاماژەی بەوەدا کە لە کاتێکدا تەحەدداکانی ئاسایشی عێراق زاڵ بوون لە ئەجێندای نێودەوڵەتیدا، بەڵام کاتی ئەوە هاتووە دان بەوەدا بنێین کە وڵاتەکە چووەتە قۆناغێکی نوێوە. ئەو دانی بەوەدا نا کە لەسەر ئەم بابەتە “هەرێمی کوردستان دەستپێکێکی باشتری هەبووە لە مۆدێرنکردن و کرانەوەدا،” بەڵام “ئێستا عێراق بە گشتی بەرەو پێشەوە دەچێت”. بە بڕوای ئەو پێویستە جەخت لە یارمەتی ئەمنییەوە بگۆڕێت بۆ گەشەپێدانی ئابووری و دامەزراوەیی.”
ئەو جەختی لەسەر گرنگی حوکمڕانی دروست و تۆکمەیی دامەزراوەیی و سەروەری یاسا کردەوە و بە مەرجی هاوبەشی بەردەوام ناوبرد. هەروەها گوتی ڕۆڵی ئیسپانیا لە ئەرکی راوێژکاریی ناتۆ، زیاترە و وتی “ئێمە دەمانەوێت پەیوەندی ئابووری و بازرگانی پەرە پێبدەین نەک تەنها ئاسایش”.
ڕیکۆ باسی لە فراوانبوونی ئاستی وەبەرهێنان و ڕێککەوتنەکانی ئیسپانیای کرد کە بریتین لە 1 ملیار یۆرۆ، گەرەنتی سیادی و 300 ملیۆن یۆرۆ وەک قەرز، کە لە کاتی سەردانەکەی محەمەد شیاع ئەلسودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ مەدرید واژۆ کرا. هەروەها ئاماژەی بەوەدا کە کۆمپانیاکانی ئیسپانی لە بواری هێڵی شەمەندەفەر و کارگەکانی چیمەنتۆ و گەچ و پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابووری لە سەرانسەری عێراقدا کار دەکەن. هەروەها خەریکی ئەنجامدانی دیراسەتی لێکۆڵینەوەی کارایین بۆ هێڵی شەمەندەفەر لە کوردستان. ئەو بە گەشبینییەوە لە کۆتاییدا گوتی: “عێراق کاریگەرییەکی گەورەی هەیە، جوگرافیا و دانیشتوان و سەرچاوەکانی بێ هاوتایە. ژمارەیەکی کەم لە وڵاتان دەرفەتێکی ئاوا بێهاوتایان هەیە بۆ یەکخستن و خۆشگوزەرانی ناوچەکە.”
سیاسەتی دەرەوەی عێراق لە گۆڕانکاریدایە
فەوزی حەریری تێڕوانینێکی مێژوویی و سیاسی وردی لەسەر پەرەسەندنی سیاسەتی دەرەوەی عێراق لە ساڵی 2003 ەوە پێشکەش کرد و بەسەر چوار قۆناغدا دابەشی کرد. یەکەمیان لە ساڵی 2003 تا 2012 بوو، کە بە سەردەمی “کرانەوە و بنیاتنانەوە” وەسفی کرد، کە بە پاڵپشتی دەسەڵاتی کاتی هاوپەیمانی و پەیوەندییەکی سەرەتایی لەگەڵ هاوبەشە ڕۆژئاواییەکاندا، بەڕێوە دەچوو. بەڵام قۆناغەکانی دواتر، پەرتەوازەیی سیاسی، دابەزینی ئاستی پرۆفیشناڵیزمی دیپلۆماسی و دەستێوەردانی ئەکتەرە ناوخۆییەکان بەخۆیەوە بینی. حەریری بە تەنزەوە گوتی “لە عێراقدا، وەزیرێکی دەرەوە یەک یان دوو بەڕێوەبەری نییە، بەڵکو سێ سەدی هەیە.” خۆ سەرکردەکانی پارتە سیاسیەکان و پەرلەمانتاران و ڕکابەرییە دامەزراوەییەکان، بەردەوامێتی دیپلۆماسیان قورس کردووە. “
لەگەڵ ئەوەشدا حەریری ستایشی حکومەت و وەزیرانی دەرەوەی کرد بۆ بنیاتنانەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە پێشتر بەهۆی شەڕی ساڵی 2003 ی عێراقەوە پەیوەندیان بەم وڵاتە نەما بوو یان سست ببوو. ناوبراو تیشکی خستە سەر دیپلۆماسی چالاکانەی سەرۆک وەزیران سودانی، لەوانە سەردانەکانی بۆ ئیمارات و ئیسپانیا و بەریتانیا وەک بەڵگەیەک بۆ نوێبوونەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. حەریری جەختی لەوە کردەوە کە سیاسەتی دەرەوە لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵک جیا ناکرێتەوە. سیاسەتی دەرەوەی سەرکەوتوو مانای فەراهەمکردنی ژیانێکی ئاسانتر بۆ هاوڵاتیان دەگەیەنێت.”
بەڕێوەبردنی پەیوەندی لەگەڵ دراوسێکان: هاوسەنگی نێوان ئێران و سوریا و تورکیا
لە درێژەی قسەکانی، فەوزی حەریری جەختی لەوە کردەوە کە دیپلۆماسیەتی عێراقی ناتوانێرێت لە دراوسێکانی جیا بکرێتەوە. ئاماژەی بەوەدا کە سەبارەت بە سوریا، عێراق بەردەوامە لە گرنگیدان بە سەقامگیری و گشتگیری: “سوریا تەنها وڵاتێکی عەرەبی نیە، بەڵکو مۆزایکێکی نەتەوەکانە کە دەبێت لە هەر حکومەتێکی نوێدا نوێنەرایەتی بکرێت.”
ئەو ستایشی هەرێمی کوردستانی کرد کە پەیوەندی پراگماتیی لە سەرانسەری ناوچەکەدا پەیڕەوکردوە، هەر لەگەڵ وڵاتانی کەنداوەوە تا تورکیا و ئێران. سەباری ئەوەی کە هەریەک لەو وڵاتانە تەحەدایەکی تایبەت بە خۆیان هەیە. هەر لەسەر ئەم بابەتە گوتی “لەگەڵ ئێراندا ئێمە ئێستا زیاتر باسی هاوکاری ئابووری دەکەین نەک سیاسەت” و ئەم خاڵەشی بە ئاماژەی پەرەسەندن وەسفکرد. سەبارەت بە تورکیا، ئاماژەی بە پەرەسەندنی پەیوەندییەکان کرد لە ساڵی 2003 وە، ڕۆڵی گرنگی هەناردەکردنی وزە لە ڕێگەی هێڵی بۆڕی جەیهانەوە “ئاماژەیەکە بۆ ڕادەی سەرکەوتنی دیپلۆماسیەت”.
ئاسایش و سەروەری و کشانەوەی هاوپەیمانان
سەبارەت بە مەترسییەکانی کشانەوەی هاوپەیمانی جیهانی بۆ تێکشکاندنی داعش، فەوزی حەریری هەڵسەنگاندنێکی ڕاشکاوانەی پێشکەش کرد، وتی لە کاتێکدا بەغدا هەڕەشەی داعش بەکەم دەبینێت، بەڵام هەولێر هێشتا قەناعەت بەوە ناکات چونکە “لەوانەیە داعش توانای کۆنترۆڵکردنی ناوچەیی لەدەستدابێت ، بەڵام هێشتا لە چەند ناوچەیەک بوونی هەیە و توانای دروستکردنی ناسەقامگیری لە عێراق هەیە.” جەختی لەوە کردەوە کە هەرێمی کوردستان پشتیوانی لە درێژکردنەوەی بوونی هاوپەیمانان تا ساڵی 2026 دەکات. ئاماژەی بەوەدا کە هێزەکانی عێراق هێشتا پشت بە هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان دەبەستێت بۆ پاراستنی ئاسمانی و هەواڵگری و جموجۆڵی خێرا. بە بڕوای حەریری بەبێ ئەم توانایانە عێراق بەلاوازی دەمێنێتەوە.
فەوزی حەریری بەڕاشکاوانە سەبارەت بە گرژییە سیاسییە ناوخۆییەکان، بەتایبەتی کێشەی بودجە و دابەشنەکردنی نایەکسانی سەرچاوە فیدراڵییەکان، دواو و گوتی: “پشکی دەستووری کوردستان لە 17 لە سەدا بۆ کەمتر لە 14 لە سەدا دابەزیوە, متمانە هێشتا لاوازە.”
بۆ کوردستان، ڕێڕەوی بەرەوپێشچوون بریتییە لە یەکڕیزی ناوخۆیی و هەماهەنگی ستراتیژی نێوان لایەنە کوردییەکان و دەستەبەرکردنی ئامادەبوونێکی بەهێزتر و دامەزراوەیی لە بەغدا دا. بە وتەی ئەو دەبێت کێشە ستراتیژییەکان و بودجە و پێشمەرگە و ئابووری، هێڵی حزبایەتی تێبپەڕێنن.
حوکمڕانی ئابووری و کێشەی وەبەرهێنان
لەسەر بابەتی وەبەرهێنان، باڵیۆز سێمتنەر تیشکی خستە سەر بەربەستە ئابوورییەکانی ئەم سێکتەرە لە عێراق. بە بڕوای ئەو گرنگترینیان لاوازی کەرتی بانکی و زاڵبوونی خەرجیەکانی دەوڵەتە کە “زۆر زۆرترە لەوەی کە لەکەرتی تایبەتدا هەیە.” هەر بۆیە ناوبراو هانی گۆڕانکاری دا لە بەهێزکردنی بزنس و کاری بچووک و مامناوەندەکان، کە لەلایەن دامەزراوە داراییەکانی ئەوروپا پاڵپشتی دەکرێن و دەبێت پەرەیان پێ بدرێیت لە رێگەی ئەنجامدانی چاکسازی حوکمڕانییەوە.
سێمتنەر بە ئاشکرا باسی گەندەڵی کرد و گوتی: “گەندەڵی لە سیستەمی دابەشکردنی دەسەڵاتدا جێگیر بووە، بەبێ چاکسازی ئەو بناغەیە، پێشکەوتن دەگاتە بنبەست.” ئەو گوتی یەکێتی ئەوروپا بەردەوامە لە گرنگیدان بە شەفافییەت و تواناسازی و حوکمڕانیی دروست لەڕێگەی پرۆگرامەکانی لەگەڵ هاوبەشەکانیان دا، بەڵام بەرپرسیارێتی کۆتایی دەکەوێتە ئەستۆی دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێراق.
تێڕوانینی ئیسپانیا بۆ ئاسایش و چاکسازی
لە وەڵامی پرسیاری خۆگر وریادا، سەبارەت بە ڕۆڵی ئیسپانیا لە ناتۆدا، باڵیۆز ریکۆ ڕوونیکردەوە کە بەشداری ئیسپانیا تەنها لە یارمەتی ئەمنی خۆی ناگرێتەوە. ئەو گوتی “بەڵێ، ئێمە لە ساڵی 2026 ەوە سەرپەرشتی ئەرکی راوێژکاریی ناتۆ دەکەین، بەڵام ئێستا تەرکیزی ئێمە چاکسازی ئابووری و پەرەپێدانی کەرتی تایبەتە.”
ڕیکۆ جەختی لەوە کردەوە کە چاکسازی پێکهاتەیی عێراق بەتایبەتی لە بواری بازرگانی و پاراستنی وەبەرهێنان گرنگە بۆ ڕاکێشانی سەرمایە و وەبەرهێنانی بیانی. لەم بارەیەوە ئەو گوتی “وەبەرهێنەران پێویستیان بە ئاسایش و پێشبینیکردنیان هەیە” و ئاماژەی بەوەشکرد کە ئیسپانیا نەک تەنها وەبەرهێنانی بیانی بەڵکو بازرگانیی عێراقیش هاندەدات. ئەو ستایشی سەرکەوتنەکانی ئەم دواییەی حکومەتی کرد لە گەڕاندنەوەی سەقامگیری و گوتی “هیچ ئارەزوویەک نییە لە نێو عێراقییەکان بۆ گەڕانەوە بۆ شەڕ. ئەولەویەتی ئێستا هەلی کار، گەشەکردن و چاکسازییە.”
سیاسەتی جیهانی و ڕاستڕەوی توندڕەو لە ئەوروپا
لە وەڵامی پرسیاری کۆتایی خۆگر وریادا سەبارەت بە سەرهەڵدانی ڕاستڕەوی توندڕەو و کاریگەرییە شاراوەکانی، ریکۆ دانی بەوەدا نا کە ئەوروپا ڕووبەڕووی جەمسەرگیری دەبێتەوە بەڵام جەختی لەوە کردەوە کە ئیسپانیا پابەند بووە بە کراوەیی و لەخۆگرتن.”ئابووری ئێمە لە ناوچەی یۆرۆ ئاستی باشتر بووە چونکە پشت بە کراوەیی و کۆچبەری کۆنتڕۆڵکراو و بازرگانی ئازاد دەبەستین”. ئەو، ئەم بۆچوونەی لەگەڵ بەرزبوونەوەی مەیلی نەتەوەپەرستی لە شوێنەکانی تر بەراورد کرد و باوەڕی ئیسپانیای بە فرەلایەنی و تێکەڵبوونی پێشکەوتووخواز لەگەڵ ناوچەکەدا دووپات کردەوە. ڕیکۆ لە کۆتاییدا جەختی لەسەر پشتیوانی ئیسپانیا بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت و داماڵینی چەک لە عێراق کرد و گوتی: “دەوڵەت دەبێت چەک قۆرخ بکات بۆ خۆی. ئێمە نیگەرانین لە هێرشی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان و بەکارهێنانی کەلوپەلی سەربازی لە دەرەوەی کۆنتڕۆڵی دەوڵەت.”
تێرامان و خاڵە سەرەکییەکانی پانێل
ئەم پانێڵە قەناعەتێکی هاوبەشی نێوان هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی عێراق ئاشکرا کرد کە وا دەردەکەوێت کە وڵاتەکە لاپەڕەیەکی هەڵداوەتەوە. لە کاتێکداهێشتا خاڵی لاوازی هەن، وا دیارە عێراق لە قۆناخی ململانێی مانەوە بەرەو دانانی ستراتیژ پێ دەنێت، و لە سەقامگیریەوە بەرەو گەشەسەندن دەڕوات. لەم پانێڵەدا چەند بابەتێکی سەرەکی دەرکەوتن:
- بەردەوامی هاوبەشی: یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی ئەندام بەردەوامن لە وەبەرهێنان لە سەقامگیریی عێراق و پشتیوانیکردنیان بۆ حوکمڕانی و گەشەی ئابووری گشتگیر.
- بەرپرسیارێتی هاوبەش: لە کاتێکدا عێراق خەریکی پێناسەکردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی خۆیەتی، دەبێت هاوتەریب چاکسازی ناوخۆیی بکات بۆ دڵنیابوون لە بەرپرسیارێتی و شەفافیەت.
- هاوسەنگی ناوچەیی: دیپلۆماسی پراگماتیک لەگەڵ دراوسێکان زۆر گرنگە، بەڵام سەرکەوتن بەندە بە یەکێتی ناوخۆیی و بەهێزی دامەزراوەیی.
- ئامادەیی وەبەرهێنان: هەمەچەشنی ئابووری، سەروەری یاسا و پاراستنی وەبەرهێنان مەرجی سەرەکین بۆ بەشداری بیانی مانادار.
- پەرەسەندنی ئەمنی: کشانەوەی هاوپەیمانان پێویستی بە بنیاتنانی توانای ناوخۆیی و هەماهەنگی نێوان هەولێر و بەغدا زیاتر دەکات.
لە کۆتاییدا، وەک باڵیۆز سێمتنەر تێبینی کرد، پێشکەوتنی عێراق پشت دەبەستێت بە “گفتوگۆیەکی ڕاستگۆیانە سەبارەت بە گرێبەستی کۆمەڵایەتی و داهاتوو لە نێوان لایەنە هەمەجۆرەکانی عێراق “. باڵیۆز ڕیکۆ بە شێوازیکی سادەتر وتی: عێراق دەبێت جوگرافیا و هەمەچەشنی خۆی بەکار بهێنێت بۆ بنیاتنانی خۆشگوزەرانی، نەک دابەشبوون. هەر لەم سۆنگەیەوە فەوزی حەریری گوتی، دیپلۆماسیەت تەنها لەبەر دیبلۆماسیەت نییە، بەڵکو کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵک هەیە، هەڵبەتە” سیاسەتی دەرەوەی سەرکەوتوو مانای ژیانێکی ئاسانترە بۆ خەڵک.”
دیداری مێری 2025
هاوبەشانی پێشکەوتن: بەرپرسیارێتی دوولایەنەی عێراق بەرامبەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی