لاوازی سیستەمی سیاسی عێراق: رێگای دەرچوون لە کوێیە؟
- یوسف گۆران، سەركردە لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان
- فارس ئەلفارس، سەركردە لە فراکسیۆنی ئەلسەدارە
- ستەم كامیل سەعید، سەركردە لە بزوتنەوەی گۆڕان
- فەزڵ فەرەجوڵڵا، سەركردە لە حیزبی دەعوە
- نوور ئەلماجید، میداكار (بەڕێوەبەری پانێڵ)
لە پانێڵێکدا، هەر یەک لە یوسف گۆران (یەکێتی)، فارس ئەلفارس (فراکسیۆنی ئەلسەدارە)، ستەم کامیل (بزووتنەوەی گۆڕان) و فەزڵ فەرەجوڵڵا (پارتی ئەلدەعوە)- ڕوانگەی جیاوازیان خستە روو لەسەر دۆخی ئێستای سیستەمی سیاسی عێراق. گفتوگۆکە لەلایەن ڕۆژنامەنووس نور ئەلماجیدەوە بەڕێوەچوو و تیشکی خستە سەر کۆمەڵێک پرسی گرنگ وبنەڕەتی لەوانە دۆخی فیدراڵیزم و خراپبوونی دامەزراوەکانی حکومڕانی و دابەشکردنی دەسەڵات لەسەر بنەمای تائیفگەریی، و ئیفلیجی پرۆسەی یاسادانان و تێکەڵکێشییەکانی ناوچەکە.
لەگەڵ دەستپێکردنی پانێڵەکەدا، بەڕێوەبەری پانێڵ پرسیارێکی وروژێنەری خستەڕوو: ئایا دەکرێت هێشتا عێراق بە ئەزموونی سیاسی تێدەپەڕێت یاخود ئێستا سیستەمێکی سیاسی تەواوی هەیە؟ بۆ یوسف گۆران کەسایەتی باڵای یەکێتی نیشتمانی کوردستان و وەزیری پێشووی خوێندنی باڵا، وەڵامەکە فرەلایەنە. ناوبراو پێداگری کرد کە لە کاتێکدا عێراق لە ڕووی تەکنیکییەوە خاوەنی سیستەمێکی سیاسییە، بەڵام سیستەمەکە کەم و کوڕی هەیە چونکە “ڕەنگدانەوەی ئەو دیدگایە نییە کە لە دەستووری عێراقدا هاتووە”. ناوبراو ئاماژەی بە نەبوونی پێکهاتە فیدراڵییە گرینگەکانی کرد، دیارترینیان ئەنجوومەنی فیدراڵی، وەک بەڵگەیەک کە دەوڵەتی عێراق نەگەیشتۆتە ئەو مۆدێلەی حکومڕانیەی کە لە دەستوورەکەیدا هاتوە.
یوسف گۆران جەختی لە نائاسایی دۆخی فیدراڵیزمی عێراق کردەوە، کە تا ئێستاش لە یەک هەرێمی دانپێدانراودا قەتیس بوە کە ئەویش هەرێمی کوردستانە. بەبڕوای ئەو، تایبەتمەندی دەوڵەتی فیدراڵی کارا بوونی چوارچێوەیکی فراوانتری فیدرالی، هەر بۆیە ئەو ئاماژەی بەوەکرد کە “هیچ فیدرالیەتێک لە جیهاندا تەنها بە یەک هەرێم کارناکات”. جگە لەوەش، ناوبراو ئاماژەی بەوە کرد کە فەشەلی دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتیحادی کە بە پێی دەستوور ئەرکی نوێنەرایەتیکردنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمەکان و پارێزگارەکانە، کێشەێکی دیکەی سیستەمی حکومڕانیە لە عێراق. بە وتەی ئەو “ئەم کەموکوڕییە ناهاوسەنگی لە بڕیاردانی یاسادانان دروست دەکات و ڕێگە بە یەک لا دەدات ،واتا پەرلەمان، زاڵ بێت بەسەر وڵاتێکدا کە دەبوو فیدراڵی بێت”
سەبارەت بە کاریگەریی دەسەڵاتی یاسادانان، فارس ئەلفارس، سەرکردە لە ڕەوتی سەدارە و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق، تێشکێکی ڕەخنەگرانەی خستە سەر ئەدای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. ناوبراو لە ڕوی تیۆرىەوە دانى بە پێکەی زۆر گرنگی پەرلەمان دانا لە سیستەمی سیاسى عێراقدا و وەسفی کرد بە- “پەرلەمان ژوورى بزوێنەرى دەوڵەتە”. بەڵام ئەو دووپاتى کردەوە کە چەندین جار پەرلەمان نەیتوانیوە ئەرکە دەستوورى و نیشتیمانییەکانى خۆی جێبەجێ بکات. فارس ئاماژەی بە دابەشبوونە قووڵەکانی نێو لایەنە و سیاسییەکان و ململانێکانی نێوانیان و ئامادەنەبوونی بەردەوامی کۆمەڵێ لە ئەندامانی پەرلەمان وەک نیشانەکانی قەیرانێکی فراوانتر کرد و وەسفر کرد وتی “ئەگەر پەرلەمان سەرکەوتوو بووایە، ئەم دانیشتنە بە ناونیشانی لەرزۆکی سیستەمی سیاسی نەدەبوو” . فارس بە ڕاشکاوانە باسی شکستی لایەنی سونە کرد لە یەکخستنی سەرکردایەتی یان دووپاتکردنەوەی سەربەخۆیی سیاسی خۆی، بەتایبەتی سەبارەت بە پۆستی سەرۆکی پەرلەمان کە لەمێژە بە چۆڵی ماوبۆە، پۆستێک کە تایبەتە بە پێکهاتەی سونە. ناوبراو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەی بە دەستوەردان تۆمەتبار کرد و گوتی “بە بێ ڕاوێژ وبە ناوی ئێمە کاندیدیان هەڵبژارد”، ئەمەش ئاماژەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ بە کاندیدکردنی مەحمود مەشهەدانی. قسەکانی فارس ئەلفارس ئاشکرای کرد کە تا چەند بێمتمانەیی و مانۆڕی تائیفی لە لایەنەکان دەسەڵاتی یاسادانانی عێراقدا بڵابۆتەوە.
لەلایەکی دیکەوە، ستەم کامیل، ئەکادیمیست و سەرکردە لە بزووتنەوەی گۆڕان ، بە قووڵی باسی لە پرسی بابەتی تائیفی و نەتەوەیی کرد. ئەو سیستمەی بەشبەشێنە ( موحاسەسە) بە بابەتێکی دژبەیەک دەزانێ: لە کاتێکدا لە سەرەتادا ئەو سیسیتەمە بەمەبەستی دەستەبەرکردنی حوکمڕانی گشتگیر و ڕێگریکردن لە باڵادەستی لایەنێک بوو، دواتر بابەتەکە گۆڕا بۆ ئامرازێک بۆ گەندەڵی سیستماتیک و پەکخستنی بڕیاردانی سیاسی. گوتیشی: “ئامانج لەو سیستەمە ڕێزگرتن بوو لە فرەچەشنی عێراق و دەستەبەرکردنی هاوسەنگی، بەڵام ئێستا بووەتە ئامرازێک بۆ دابەشکردنی سەرچاوەکانی دەوڵەت لە نێوان نوخبە سیاسییەکان”. ستەم داوای کرد کە دەوڵەت لە “دەوڵەتێکی بیرۆکراتی” بگوازرێتەوە بۆ “نیشتمان” بەجۆرێک کە هەموو هاوڵاتیان لە باوەش بگرێت. هۆشداریشیدا لەوەی کە نەبوونی گۆڕانکارییەکی لەو شێوەیە عێراق بە پارچەپارچەیی دەهێڵێتەوە و بەرەوڕووی ململانێی بێکۆتا دەبات.
لەمیانی گفتوگۆکردن لەسەر شکستهێنان لە بنیاتنانی شوناسێکی نەتەوەیی یەکگرتوو، ستەم کامیل و یوسف گۆران خاڵی هاوبەشیان هەبوو. یوسف گۆران ئاماژەی بە نەبوونی “ناسنامەیەکی عێراقی گشتگیر کە سنوورە تائیفی و نەتەوەییەکان تێدەپەڕێنێت” کرد، ڕوونیشی کردەوە کە زۆربەی ئەکتەرە سیاسییەکان تا ئێستاش لە چوارچێوەی تەسکی تائیفدا کاردەکەن. ئەو هۆشداریی دا، ئەم واقیعە لۆژیکی سیستەمی بەشبەشێنە بەهێزتر دەکات، نەک لەبەر ئارەزووی لایەنەکان، بەڵکو لەبەر پێویستی بابەتەکە بۆ دۆخی عێراق. بەبێ شوناسێکی مەدەنی یەکگرتوو، سیستەمی بەشبەشێنە وەک تاکە میکانیزم دەمێننەوە بۆ دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتی و ڕێگریکردن لە پەراوێزخستن. بە بڕوای یوسف گۆران ئەم سیستەمی حکومڕانیە گەیشتووەتە سنووری خۆی و نەیتوانیوە بگۆڕێت بۆ سیستەمێکی کارا و پشت بەستوو بە سەروەری یاسا.
ستەم کامل باسەکەی فراوانتر کرد بە وەسف کردنی پرۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت وەک خەباتێکی دووانەیی- ناوخۆیی و ناوچەیی. لە ناوخۆدا داوای چاکسازیی بنەڕەتی و قووڵی کرد لە هەیکەلی حوکمڕانی لەسەر بنەمای سەروەری یاسا. لە دەرەوەشدا ئاماژەی بەوەدا کە عێراق دەبێت بە وردی هاوسەنگی لە نێوان زلهێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان ڕا بگرێت، لەوانە تورکیا، ئێران، ڕووسیا، چین و بلۆکی ڕۆژئاوا. لەلایەکی دیکەوە، فەزڵ فەرەجەڵا، سەرکردە لە پارتی دەعوە و بەرپرسی پێشووی تۆڕی میدیایی عێراق، بۆچوونێکی هاوسەنگتری پێشکەش کرد. ئەو ناڕەزایەتی دەربڕی بەرامبەر بە وەسفکردنی ئەو دەسەڵاتە بە “لەرزۆک” و پێی وابوو کە ئەو دەسەڵاتە لە قۆناغە سەرەتاییەکانیدایە و وەک دیموکراسییەکی گەنج تەماشای بکرێت. ناوبراو جەختی لەسەر پێویستی ڕەنگدانەوەی مێژوویی کردەوە و گوتی: بیست ساڵ کاتێکی درێژ نییە لە ژیانی نەتەوەیەکدا. بەڵام سەرباری ئەوەش دانی بە کەموکوڕی دامەزراوەییەکاندا نا هەرچەندە ئاماژەی بە بوارەکانی پێشکەوتن کرد، وەک بەرزکردنەوەی ئازادییە کەسییەکان و فراوانبوونی فرەیی سیاسی. بە بۆچوونی ئەو پرۆسەی سیاسی بەهۆی دابەشبوونی حزبی و تێکچوونی بەردەوامی هەماهەنگی نێوان نوخبە سیاسییەکان تێکچووە.
کاتێک باسەکە ڕووی لە داینامیکی ناوچەیی کرد، ستەم کامیل بابەتەکەی فراوانتر کرد بۆ ئەوەی پێگەی جیۆپۆلەتیکی عێراقیش بگرێتەوە. ئەو قەیرانەکانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بە شەڕی سی ساڵەی ئەوروپا دەچوێنێت و ئاماژەی بەوەدا کە ناوچەکە لە ململانێیەکی درێژخایەنی تائیفی و ئایدیۆلۆژیدا ماوەتەوە. داوای کرد وێستفالیایەکی مۆدێرن- ڕێککەوتنێکی بنەڕەتی لە نێوان دەوڵەتەکاندا بۆ ڕێزگرتن لە سەروەری و هەوڵدان بۆ سەقامگیری، بێتە ئاراوە. ناوبراو ئاماژەی بەوەدا کە عێراق دەبێت ڕۆڵێکی هاوسەنگ لەم سیناریۆیەدا بگێڕێت و هەوڵەکانی حکومەتی ئێستای بۆ پاراستنی بێلایەنی لە نێوان پەرەسەندنی گرژییەکانی ناوچەکەدا ستایش کرد. ئەو ئاماژەی بەوەشکرد کە “عێراق ناتوانێت لە ناوچەیەکی زۆر پشێودا لایەنگیر بێت” و جەختی لەسەر پێویستی پاراستنی هاوسەنگی ستراتیژی کردەوە.
وتەکانی کۆتایی دانیشتنەکە تیشکی خستە سەر ئاسۆی چاکسازی و بەرپرسیارێتی چینی سیاسی عێراق بۆ هێنانەدی گۆڕانکاری جدی. فارس ئەلفارس جەختی لە پێویستی ڕوونکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەکان کردەوە، بەتایبەتی سەبارەت بە میکانیزمەکانی پێکهێنانی زۆرینەی پەرلەمانی. ناوبراو ڕەخنەی لە لێکدانەوەی حوکمی “گەورەترین بلۆکی” دوای ساڵی ٢٠١٨ گرت و پێی وایە کە هاندەری ڕێکەوتنەکانی دوای هەڵبژاردنەکان بووە لەسەر حیسابی ئیرادەی دەنگدەران و حوکمڕانی باش. وتیشی، “ئێمە لە سووڕێکی خراپ و خراپەکاری موزایەدەی سیاسیدا گیربووین، کە دەسەڵات دەکڕدرێت و لەڕێگەی لێهاتووییەوە بەدەستناهێنرێت”.
لەبەرامبەردا فەرەجوڵڵا بەرگری لە حکومەتی ئێستای کرد کە محەمەد شیعە ئەلسودانی سەرۆکایەتی دەکات و دووپاتی کردەوە کە بە بەشدارییەکی بەرفراوان پێکهێنراوە و شایەنی پشتیوانی بەردەوامە. ناوبراو ئەو تۆمەتانەی ڕەتکردەوە کە دەڵێن چوارچێوەی هەماهەنگی ڕێگری لە هەڵبژاردنی سوننەکان دەکات لە هەڵبژاردنی سەرکردایەتییاندا، ڕوونیشیکردەوە کە کێشەکە لە نەبوونی کۆدەنگی ناوخۆییدایە لەناو خودی کۆمەڵگەی سوننەدایە . لەو بارەیەوە ئاماژەی بەوە دا کە “چوارچێوەی هەماهەنگی هیچ کاندیدێکی نەسەپاندووە، بەڵکو چاوەڕێی ئەوە بووە سوننەکان لەنێوان خۆیاندا ڕێکبکەون”. بە درێژایی گفتوگۆکە، سەرەڕای بۆچوونە جیاوازەکان و پلە جیاوازەکانی گەشبینی، قسەکەران لەسەر دەستنیشانکردنێکی هاوبەش کۆک بوون: سیستەمی سیاسی عێراق لە نێوان لە نێوان بەرزکردنەوەی ئاست و چەقبەستویی دۆخی ئێستای گیری خواردوە. جا سیستەمی حکومڕانی عێراق چ بە لەرزۆک، ناتەواو، یان پێنەگەیشتوو وەسف بکرێت، ڕوونە کە چاکسازییە پێکهاتەییەکان و ئیرادەی سیاسی ڕاستەقینە و شوناسێکی مەدەنی یەکگرتوو هۆکاری یەکلاکەرەوەن بۆ گۆڕینی سیستەمەکە لە کێبڕکێیی پشک پشکێنەوە ( موحاسەسە) بۆ دیموکراسییەکی سەقامگیر و گشتگیر.
دیداری مێری 2024
لاوازی سیستەمی سیاسی عێراق: رێگای دەرچوون لە کوێیە؟