ئەم توێژینەوەیە باس لە هەڵوەشانەوەی ناسنامە دەکات لە لێڤانت و عێراق. پێشنیاری هاوپەیمانییەکی فیکری و تۆڕێکی بنەڕەتی دەکات بۆ بەرەوپێشبردنی ئاشتەوایی و پەرەپێدانی یەکگرتوویی ناوچەیی لە ڕێگەی گفتوگۆ و متمانە و گەشەپێدانی هاوبەشەوە.
مۆزایکێکی ئاڵۆز لەناوەوە و لەودیوی سنوورەکانەوە
لێڤانت و عێراق ناوچەیەکی جوگرافی و کولتووری تێکەڵاو پێکدەهێنن کە نەک تەنها بە سنوورە فیزیکیەکان، بەڵکو بە مۆزایکێکی قووڵ لە ناسنامەی ئایینی و تائیفی و نەتەوەییەوە پێناسە دەکرێت. لە عێراقدا فرەچەشنییەکان بە درێژایی هێڵە جیاكەرەوەکانی شیعە-سوننە، عەرەب-کورد و ئێزیدی-کلدان دەڕۆن. ناسنامەکانی سوریا لە دەوری پەیوەندییەکانی عەلەوی، سوننە، دروز، کورد و مەسیحی دەسوڕێنەوە. هەژدە مەزهەبی لوبنان کە لە ڕووی دەستوورییەوە دانپێدانراون، بەردەوامن لە داڕشتنی واقیعێکی سیاسی پارچەپارچە. لەم نێوەندەدا، خاکە داگیرکراوەکانی فەلەستین و ڕەوەند، تووشی دابەشبوونی قووڵی ئایدیۆلۆژی و ناوچەیی بوونە لە نێوان کەناری ڕۆژئاوا و غەززە و خاکەکانی ساڵی ١٩٤٨دا. هەروەها ئوردن پەیکەرێكی کۆمەڵایەتی لەخۆگرتووە کە بە بنەچەی جۆراوجۆر پێناسە کراوە، لەوانە هۆزەکانی کەناری ڕۆژهەڵات، فەلەستینییەکان، چەرکەسییەکان، چیچانییەکان، ئەرمەنییەکان و پێکهاتە بچووکەکانی کورد، دروز و ئەفرۆ-ئۆردنییەکان، كە هەموویان بە سەرکەوتوویی لە ڕێگەی تێکەڵەیەک لە هاووڵاتیبوونی نەتەوەیی و دانپێدانان بە جیاوازیەكانی ناسنامە بەڕێوەدەبرێن. ئەم هەمەچەشنییە لە بنەڕەتدا کێشەدار نییە، بەڵك پرسی ڕاستەقینە لە نەبوونی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی مۆدێرندایە، گرێبەستێک کە فرەیی لە چوارچێوەیەکی یاسایی و دامەزراوەییدا لە ئامێز بگرێت، بە جۆرێك كە لە کاتی قەیرانەکاندا توانای ڕێگریکردنی هەبێ لە پارچەبوون.
دوای داڕمان: هەڵوەشاندنەوەی ستوونی و ئاسۆیی دەوڵەت و کۆمەڵگا
ئەوەی لە عێراق لە دوای ٢٠٠٣ و لە سوریا لە دوای ٢٠١١ و لە لوبنان دوای هەڵدانەوەی سیستەمی دوای تایف ڕوویاندا، هەم هەڵوەشاندنەوەی ستوونی (دەوڵەت-هاوڵاتی) و هەم ئاسۆیی (ناو کۆمەڵگا) نیشان دەدات. سیستەمی حوکمڕانی تائیفی عێراق دەوڵەتی پارچەكردووە بۆ تۆڕەكانی دڵسۆزی نەک هاووڵاتیانی یەكڕیز. شەڕی ناوخۆی سوریا دەستێوەردانی دەرەکی لێکەوتەوە کە بووە سووتەمەنی بۆ هاندانی نەزعەی ناوچەگەری و تایفەگەری و هەژموونی میلیشیاکان. تێكچوونی بنەمای پێکهاتە تائیفییەكانی لوبنان و داڕمانی ئابووریەكەی، مەزهەبەکانی کردووەتە پارێزەری سەرەکی بۆ تاکەکەسەكان، نەک دەوڵەت.
بەپێی ئەو تێڕوانینانەی کە لە میانی کۆڕبەندی لێڤانت و عێراقدا (لە عەمان، حوزەیرانی ٢٠٢٥) تاوتوێكران، چەند بەشداربوویەک ئاماژەیان بەوە کردووە کە نزیکەی دوو لەسەر سێی خەڵک لە ناوچەکەدا متمانەیان بە دامەزراوە سیاسییە فەرمییەکان نییە، هاوكات زۆرێک لە خەڵكان ئەولەویەت دەدەنە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەجیاتی ناسنامەی نیشتمانی. لە کاتێکدا ئەم رێژانە ئاماژەی گرنگن، هاوكات هاوئاهەنگن لەگەڵ دەرەنجامەكانی توێژینەوەیەك لەنێو گەنجانی ناوچەكە كە لەلایەن فریدریش ئیبێرت ستیفتونگ لە ماوەی لە 2021-2022 (نەوەی بێبەشكراو) ڕاپرسییەکی لە نێو دوازدە هەزار گەنج لە سەرانسەری ناوچەی رۆەهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریكا كرد – لەنێویاندا سوریا، لوبنان، عێراق و ئوردن. لەوەدا بەڵگەی دابەزینی ئاستی متمانەی گەنجان بە حوكمڕانی و خواستیان بۆ كۆچكردن تۆمار كرا.
پەیوەندییە ناوچەییەکان وەك بارمتەی هاوپەیمانیەكان لەسەر بنەمای ناسنامە
کاتێک پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و سوریا، یان ئوردن و لوبنان، یان فەلەستین و عێراق بە چاوی شوناس و كوتلەكان سەیر دەكرێن، ئەوا پێش ئەوەی باس لە تێكەڵبوون و ئاوێتەبوونی ناوچەیی بكرێتەوە دەبێ پەیوەندیی دەوڵەت و کۆمەڵگا لەناو هەر یەكێك لەو وڵاتانەدا پێناسە بكرێتەوە. زۆرجار رێكەوتنی فەرمیی نێوان حکومەتەکان بەهۆی هاوپەیمانی نێوخۆییەوە تێکدەچێت: کوردانی عێراق بۆچوونی جیاوازیان لە حکومەتی ناوەندی هەیە سەبارەت بە سوریا، سوننەکانی عێراق ئوردن وەک هاوپەیمانێکی سرووشتی دەبینن و هەندێک کوتلە شیعەکانیش لوبنان بە درێژکراوەیەکی ستراتیجی دەزانن. بەم شێوەیە جوگرافیا دەبێتە کەناڵێک بۆ حساباتی پەیوەست بە ناسنامە نەک سەکۆیەک بۆ هاوکاری.
ئاڵۆزییە ناوچەییەکان: ئێران و تورکیا وەک بەشێک لە هاوکێشەی ناسنامە
ڕەهەندەکانی پەرتەوازەیی شوناس لە شام و عێراق تەنیا بە رەوتی ناوخۆییەوە سنووردار نین، بەڵکو لە ژێر کاریگەری دەستێوەردانی ناوچەیی هێزە دراوسێکانی وەک ئێران و تورکیادانە. لە عێراق، سوریا و لوبنان، سیاسەتەکانی ئێران یارمەتیدەر بووە لە بەهێزکردنی دابەشبوونی تائیفی لە ڕێگەی بەهێزکردنی لایەنە دیاریکراوەکانەوە، لە کاتێکدا تورکیا کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر کێشەی کورد و نەخشەی دیمۆگرافی باکووری سوریا هەیە. بەبێ تێگەیشتن لەم ڕەهەندە جیۆپۆلەتیکیە تێکەڵ بە شوناسە لۆکاڵییەکان، زەحمەتە پێشبینی پڕۆژەیەکی ئاشتەوایی بەردەوام بکەین کە کاریگەری دەرەکی لەسەر پێکهاتە کۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی ناوچەکە لەبەرچاو نەگرێت.
پەروەردە و ڕاگەیاندن وەک دوو دەسەلاتی یەکخستنی ناسنامە
هاوشان لەگەڵ دەستپێشخەرییەکانی کۆمەڵگا و بیرمەندان، ناکرێت گرنگی میدیا و پرۆگرامی پەروەردەیی لە لەقالبدانی هۆشیاری ناسنامە پشتگوێ بخرێت . گوتاری میدیایی لایەنگیر و پێڕەوی نەتەوەیی و مەزهەبی تەسکبین یارمەتیدەر بووە لە چەسپاندنی کڵێشە و ئینتیمای توند. لەبەر ئەوە، پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ پێداچوونەوەیەکی گشتگیر بۆ ناوەڕۆکی پەروەردەیی و میدیایی، بۆ بەهێزکردنی ناسنامەیەکی یەکگرتوو، بەهێزکردنی بەهاکانی پلۆرالیزم و هاووڵاتیبوون، و کردنەوەی دەرگا بۆ پرسی بەشداربووان کە پشتگیری لە بەهاکانی ڕێزگرتن و تێگەیشتن دەکەن لە جیاتی پەراوێزخستن و خیانەت.
بەرەو ئاشتەوایی فیکری و کۆمەڵایەتی لە دەرەوەی ناسنامە ڕەقەکان
چارەسەر تەنها لە دەستوورەکانەوە دەست پێناکات، بەڵکو لە لوتکەی بەشداریکردنی فیکرییەوە دەست پێدەکات. لێرەدا گرنگی دروستکردنی تۆڕێكی هاوپەیمانی فیکریی لە ئاستی لێڤانت-عێراق (كۆڕبەندی لێڤانت و عێراق) بەدیاردەكەوێ، کە وەک پلاتفۆرمێکی ناوچەیی هەمیشەیی خزمەت دەکات بۆ گفتوگۆ و درووستکردنی زانیاری و داڕشتنی پەیامێكی یەکگرتوو کە دابەشبوونە مێژووییەکان و ناسنامە ڕەقبووەکان تێپەڕێنێت.
ئەم هاوپەیمانییە وەک تۆڕێکی فیکریی سنووربەزێنی نەرم و نیان کاردەکات، کە دامەزراوەی بیرکردنەوە و دامەزراوە توێژینەوەکان لە سەرانسەری ناوچەکە کۆدەکاتەوە. ڕۆڵی ئەو بریتی دەبێت لە هەماهەنگی دەستپێشخەرییەکان، لەخۆگرتنی پڕۆژە هاوبەشەکان و دەوڵەمەندكردنی پڕۆسەی داڕێژتنی پۆڵەسی بە بیرۆکەی کرداریی- دوور لە سنووردارکردنی سیاسی یان حزبی. هەروەها دەتوانێت وەک چەترێکی فیکری بۆ گفتوگۆی بنەڕەتی بێت، یارمەتیدەر بێت بۆ بەرهەمهێنانی دیدگای هاوبەش بۆ یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی، ئاشتەوایی و پەروەردەی مەدەنی گشتگیر.
بەشداری کۆمەڵایەتی: تۆڕێکی ئاشتەوایی بنەڕەتی
هاوتەریب لەگەڵ چوارچێوەی فیکری و ڕێکخراوەیی، پێویستە ئەو تۆڕەی ئاشتەوایی بنەڕەتی چالاک بکرێت. لە کۆمەڵە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیدا زەمینەسازی بۆ کراوە، پێویستیەتی بە:
- دەستپێکردنی گفتوگۆی کۆمەڵایەتی لە ناوچە شاری و گوندنشینە دابەشبووەكاندا؛
- ڕاهێنانی سەرکردە گەنجەکان لە چارەسەرکردنی ناکۆکی و لێبوردەیی کولتووریدا؛
- پشتگیری لە دەستپێشخەرییەکانی پەرەپێدان و بەشداریکردن لە نێوان کۆمەڵگە جۆراوجۆرەکاندا؛
- سەردیەتی کۆمەڵایەتی خوار بەرەو سەر بۆ بنیاتنانی دژەسەردیەتێك لە بەرامبەر گوتاری فەرمی بەسیاسیکراو.
دووبارە بنیاتنانەوەی کۆمەڵگەیەکی یەکگرتوو لە ڕێگەی پەرەپێدان و هاوبەشی ئابووری
ئاشتەوایی ڕاستەقینەی کۆمەڵایەتی لە باشترکردنی بارودۆخی ژیان و فراوانکردنی دەرفەتە ئابوورییەکان جیاناکرێتەوە. دووبارە بنیاتنانەوەی کۆمەڵگەیەکی یەکگرتوو و پێکەوەژیان لە لێڤانت و عێراقدا داوای دەستپێکردنی پڕۆژەی گەشەپێدانی بەردەوام دەکات کە ڕەگیان لە پێداویستییە ناوخۆییەکاندایە و بە ڕۆحێکی بەشداریکردن بەڕێوەدەبرێن. ئەم پڕۆژانە نەک تەنها سوودی ئابووری بەدەست دەهێنن بەڵکو هاوبەشی نێوان هاوڵاتیان قووڵتر دەکەنەوە، متمانە لە نێوان پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان دەگەڕێننەوە و بەشدارییەکی بنیاتنەر لە نێوان کۆمەڵگاکاندا پەروەردە دەکەن.
لە ڕووی ناوچەییەوە، ئەم جۆرە پڕۆژانە دەتوانن بناغە بۆ پەیوەندییە ئابوورییە بەهێزەکان دابنێن، ئەویش لە ڕێگەی تۆڕەکانی ئاڵوگۆڕی کشتوکاڵی، زنجیرەکانی دابینکردنی پیشەسازی و ژێرخانی سنووربەزێنەوە. تا وابەستەیی ئابووری بەیەکەوە قووڵتر بێت، پاڵنەرەکانی ململانێ و پارچەبوون لاوازتر دەبن- و بەرژەوەندییە هاوبەشەکان بەهێزتر دەبن کە شایەنی پاراستنن.
دوایین بانگهێشت بۆ نوخبە و کۆمەڵگاکان:
داهاتووی شام و عێراق تەنها لە ڕێگەی رێكەوتنی سەر بۆ خوارەوە بنیات نانرێت. بەڵكو پێویستی بە ڕاپەڕینێکی ڕۆشنبیری و جەماوەری هەیە کە شوناسە ڕەقەکان تێبپەڕێنێت، کەرامەت بۆ مرۆڤ بگەڕێنێتەوە و هاووڵاتیبوون و ئاشتی کۆمەڵایەتی لە سەرووی زاڵبوون و جەمسەرگیریدا ببەخشێت. بۆیە داوا لە بیرمەندان، کۆمەڵگەی مەدەنی، سەرکردە گەنجەکان و هەر کەسێک دەکەین کە باوەڕی بە ئەگەری گۆڕانكاری هەیە، پێکەوە کار بکەن بۆ بەرهەمهێنانی گفتووگۆیەکی یەکگرتووی مرۆڤدۆستانە کە هەموومان بخاتە سەر ڕێگای پێکەوەژیانی بنیاتنەر و هاوبەشی بەردەوام.