پوختەی مێزگردی پۆڵەسی لەسەر
داینامیکی ئێستای سوریا و چۆنیەتی هەنگاونان بەرەو پێشەوە
ئامادەبووان:
بژاردەیەك لە شارەزا و ڕابەری بۆچوون لەسەر کاروباری سوریا، لەگەڵ سیاسەتمەداران لەسەر ئاستی سەرکردایەتی.
بارودۆخی سوریا ئەمڕۆ وێنای خاڵێكی وەرچەرخان دەكات لە مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کە پرسە ناوخۆییەکان لەگەڵ دینامیکی ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا ئاوێتە بوونە. سوریا تەنیا شانۆیەک نییە بۆ ململانێ ناوخۆییەکان، بەڵکو بووەتە گۆڕەپانێک بۆ کێبڕکێی نێوان هێزە ئیقلیمی و زلهێزەکان، ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر سروشتی چارەسەرە ئەگەرییەکان هەیە. لە چوارچێوەی ئەم دیمەنە ئاڵۆزەدا، پرسی کورد وەک یەکێک لە پرسە هەرە هەستیار و بەپەلەكان دەردەکەوێت، بە کاریگەرییەكانیەوە لەسەر پێکهاتەکانی ململانێی سوریا و داهاتووی.
ڕەهەندە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانی ململانێ
ناكرێ دۆخی سوریا لە گۆڕانکارییە گەورەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داببڕدرێت. هێزە هەرێمیەكانی وەک تورکیا و ئێران و ئیسرائیل ڕۆڵی گەورە دەگێڕن و هەڕ یەك لەو وڵاتانەش بەدوای بەڕژەوەندییەکانی خۆیەتی. دیارە تورکیا لە بەدیهێنانی ئەجێندای فراوانخوازی خۆیدا بەرەوڕووی پاشەکشە دەبێتەوە، بەو پێیەی پشتیوانیکردنی لە کوتلە چەکدارەکان وەك شمشێرێکی دوودەمی خۆی سەلماندووە، لە کاتێکدا بێتوانایی لە چارەسەرکردنی پرسی کورد لە ناوخۆیدا تارمایی دەخاتە سەر سیاسەتەکەی لە سوریا. لە لایەکی دیکەوە، ئێران لە ڕێگەی چەندین هەوڵ بۆ زیندووکردنەوەی هاوپەیمانییەکانی پێشووی، هەوڵی گەڕاندنەوەی نفوزی سیاسی و سەربازی خۆی لە سووریا دەدات.
ئیسرائیل لە ڕوانگەیەکی تەواو ئەمنییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخی سوریا دەکات، بەو پێیەی گروپە چەکدارە ئایدۆلۆژییەکانی لە سوریا كاران، وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر سەقامگیری وڵاتەکەی دەبینێت. دەوڵەتانی کەنداو، سەرەڕای زەمانەتەکانیان، لە دۆخی سوریا ئاگادارن، بەڵام هەنگاوی یەکلاکەرەوەیان بەرەو ئاوەدانکردنەوە یان پشتیوانی لە هیچ چارەسەرێکی سیاسی ڕوون نەناوە. هێزە جیهانیەكانی ڕۆژئاوای وەک ئەمریکا و فەڕەنسا بەقووڵی لەبەڕێوەبردنی ململانییەکانی سوریادا ماونەتەوە، بەتایبەتی لە گرنگیدان بەپاڵپشتیکردنی سەقامگیری ناوچەکوردییەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا و بەڕەنگاربوونەوەی نفوزی ئێران.
گۆڕانکارییە ناوخۆییەکان لە سوریا
لە ناوخۆشدا کۆمەڵگای سوریا بەدەست دابەشبوونی تیژەوە دەناڵێنێت، بەدرێژایی هێڵە تائیفی و نەتەوەیی و چینایەتییەکان. ڕژێمی سوریا سەرەڕای ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی بووەتەوە، هێشتا پارێزگاری لە هەیکەلی ئەمنی و دامەزراوە ئایدۆلۆژییەکانی خۆی دەکات، ئەمەش وایکردووە باس لە داڕمانی یەکجارەکی خۆی تا ئێستا ناڕاستەقینە بێت. ئەو گۆڕانکارییانەی لە کۆمەڵگەی سوریادا ڕوویانداوە، جیاوازی قووڵی نێوان پێکهاتە جیاوازەکانیان دەرخستووە. عەلەوییەکان و دروزەکان کە لە ڕابردوودا دژایەتی فیدرالیزمیان دەکرد، ئێستا دروشمەکان بەرز دەکەنەوە و داوای شتێکی وەک ئۆتۆنۆمی، لامەرکەزی، یان فیدراڵی دەکەن وەک ئامرازێک بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان.
لەلایەکی دیکەوە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا (رۆژاڤا) کە لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەی خۆسەر و هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)دایە، ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە دەبێتەوە، دیارترینیان ململانێی ناوخۆیی نێوان پێکهاتە جیاوازەکانی کورد و ڕووننەبوونەوەی دیدگایەکی سیاسی یەکگرتووە کە ڕەنگدانەوەی خواستەکانی ئەم هەرێمە. ئەم تەحەددایانە ڕێگری لە هەوڵەکان دەکەن بۆ گەیشتن بە سەقامگیری لە ناوچەکە و دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە پڕۆژەی سیاسی خۆبەڕێوەبردن.
پرسی کورد و داهاتووی لە سوریا
پرسی کورد لە سوریا بە مۆدێلێکی بچووکكراوە دادەنرێت كە رەنگدانەوەی دیمەنە گەورەكەی سوریایە، کە تێیدا فاکتەرە نیشتمانی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان یەکتر دەبڕن. کورد ڕووبەڕووی ئاستەنگی ناوخۆیی دەبێتەوە کە بە دووبەرەکی لە نێوان هێزە جیاوازەکاندا نوێنەرایەتی دەکرێت. بەشێک لە هێزە كوردیەکان پشتیوانی لە ئیدارەی خۆسەری باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا دەکەن و هەندێکی تریش هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆنی سوریان. ئەم نایەکسانییە وا دەکات کورد زەحمەت بێت کە دیدێکی یەکگرتوو بۆ داهاتووی خۆی لە چوارچێوەی سوریای نوێدا بخاتەڕوو.
پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆ کورد، هەرچەندە گرنگە، بەڵام بەمەرج دەمێنێتەوە. ئەمریکا و زلهێزەکانی ڕۆژئاوا پشتیوانی ئەمنی و سەربازی بۆ ئیدارەی خۆسەر دەکەن، بەڵام ئەم پشتیوانییە گەرەنتی سیاسی درێژخایەنی نییە. بارودۆخی ئێستا وا دەکات کوردەکان چارەسەری جیاوازییەکانی ناوخۆی خۆیان بکەن و دیدێکی سیاسی یەکگرتوو بخەنە ڕوو کە مافە کولتووری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی لە چوارچێوەی دەوڵەتی سووریادا لەخۆ بگرێت.
ئاستەنگ و سیناریۆکانی داهاتوو
دۆخی سوریا ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ دەبێتەوە، کە گەیشتن بە چارەسەری بەردەوام قورس دەکات. دیارترینیان، دابەشبوونی تائیفی و نەتەوەییا لەناو کۆمەڵگەی سوریادا، کە تۆڵەی تائیفی پەرەی سەندووە و دووبەرەکی قووڵتر بووەتەوە. ئەم واقیعە دروستکردنی دەوڵەتێکی ناوەندی یەکگرتوو قورس دەکات.
لەسەر ئاستی ناوچەیی، دەستێوەردانە دەرەکیەكان ململانێکان قووڵتر دەکەنەوە. تورکیا هەوڵی دەستەبەرکردنی نفوزی خۆی دەدات، لە کاتێکدا ئێران هەوڵ دەدات لە ڕێگەی گروپە چەکدارە هاوپەیمانەکانیەوە بوونی خۆی بەهێز بکات. لای خۆیەوە ئیسرائیل هەوڵدەدات ئەو هەڕەشەیەک لاواز بکات کە لە گروپە چەکدارەکان یان نفوزی ئێران لە سوریا سەرهەڵبدات. لەم چوارچێوەیەدا دوو سیناریۆی سەرەکی سەرهەڵدەدەن: یان دەستێوەردانی بەپەلەی نێودەوڵەتی بۆ سەپاندنی یەکلاییکردنەوەی سیاسی هەمەلایەنە، یان بەردەوامبوونی ململانێی ناوخۆیی لەگەڵ زیادبوونی ئەگەرەکانی دابەشکردنی وڵات بۆ ناوچە نیمچە سەربەخۆکان.
ڕاسپاردەی پۆڵەسی بۆ هێز و لایەنە کوردیەکان
بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بارودۆخی ئاڵۆزی سوریا، پێویستە کار لەسەر چەند میحوەرێکی هاوکات بكرێ. ئەم پێشنیارانە ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەکان دەکرێن، هەریەکەیان بەپێی بەرپرسیارێتی خۆی.
هاندانی هێزە سیاسییە کوردییەکان بە مەبەستی:
1- یەکخستنی ڕیزەکانیان و خستنەڕووی دیدێکی سیاسی یەکگرتوو کە ڕەنگدانەوەی خواستەکانیان بێت لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی سیاسی دیموکراسیدا، کە لەگەڵ پێکهاتەکانی تری کۆمەڵگای سوریادا بگونجێت. ئەمەش دەتوانرێت لە ڕێگەی گفتوگۆی دامەزراوەیی بەردەوام و ڕێکخستنی وۆرک شۆپ و کۆنفرانسی گشتگیرەوە جێبەجێ بکرێت. پێویستییەکی بەپەلە هەیە بۆ پێناسەکردنی دیدێکی سیاسی هاوبەش کە داواکاری نەتەوەیی کورد و مافەکانی گەلی کورد و پێکهاتەکانی تری سپێکتریمی نەتەوەیی و ئایینی لەخۆ بگرێت، لە چوارچێوەی سوریایەکی یەکگرتوودا.
2- کارکردن پێکەوە لەگەڵ هێزە هاوپەیمانەکانی سوریا و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان بۆ گەڕاندنەوەی کوردانی ئاوارە بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان لە عەفرین و ناوچە كوردیەكانی دیكە، لە ڕێگەی پرۆسەیەکی چاودێری نێودەوڵەتیەوە.
3- وەبەرهێنان لە پەیوەندییە ناوچەییەکان. پێویستە لایەنە كوردیەكان، شانبەشانی لایەنە سوریەكانی دیكە کاربکەن بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا، بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان و دەستەبەرکردنی سەقامگیری. لەم ڕوانگەیەوە دەبێت بە وریایی مامەڵە لەگەڵ تورکیا بكرێ، بە کارکردن بۆ دوورەپەرێزی لە پارتی کرێکارانی کوردستان، یان لابردنی رێكخراوەكە لە لیستی تیرۆریستی جیهانی نەك تەنیا بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان لەگەڵ تورکیا بەلكو بۆ دەستەبەرکردنی قبوڵکردنی فراوانتری نێودەوڵەتیش.
سەبارەت بە ئیدارەی خۆسەری لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا، پێویستە كار بكرێ بۆ:
4- بنیاتنانی سیستمێکی حکوومەتی خۆجێیی دیموکراتی لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا لەسەر بنەمای بیرۆکراسی دامەزراوەیی زانستی دوور لە ئایدۆلۆژیاکان و بۆ قووڵکردنەوەی ئەزموونی دیموکراسی و سەروەری یاسا و حوکمڕانی دروست.
5- پەلەكردن لە بەرەوپیلەوەچوونی دیمەشق بۆ چەسپاندنی پەیوەندی کورد و ئيدارەی خۆسەری لەگەڵ پێکهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی سوریا. هاوکات کارلێککردن لەگەڵ حکومەتی کاتیی ئێستا و کاركردنە سەر ڕەوتی گفتوگۆیەكان سەبارەت بە ئایندەی سوریا، لەگەڵ بەشداریکردن لە نووسینی دەستوور، ئەویش بە مەبەستی بنیاتنانی دەوڵەتی مۆدێرن.
6- بەکارهێنانی دەستکەوتە ئیداری و سەربازییەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا بۆ دەستەبەرکردنی پاڵپشتی سیاسی و دیپلۆماسی درێژخایەن و دانپێدانانی سیاسی بە ئیدارەی خۆسەر لە ڕێگەی پتەوکردنی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا و وڵاتانی كەنداو، بە ڕەچاوکردنی مەرج و خواستەکانیان.
هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەت ئەمریکا و هێزە ئەوروپی و عەرەبییەکان، کە ئارەزووی سەقامگیری و خۆشگوزەرانی سوریا دەکەن، پێویستە:
7- ڕۆڵی گەورە بگێڕن لە دەستەبەرکردنی گۆڕانکاری دیموکراسی لە سوریا، هەروەها داوا لە هێزە چالاکەکانی سوریا بكەن بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی حکومەتی لامەرکەزی لەسەر بنەمای دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ.
8- ناوبژیوانی نێوان تورکیا و ئیدارەی خۆسەر بكەن و داوایان لێبکەن بەشداری لە گفتوگۆیەکی مانادار بکەن بۆ کۆتاییهێنان بە دوژمنایەتیەکان و دەستپێکردنی لاپەڕەیەکی نوێی هاوکاریی یەكتر قازانجی هاوبەش لە داهاتوودا.
دواووشە
دۆخی سوریا ڕەنگدانەوەی دەیان ساڵەی ئاڵۆزییە کەڵەکەبووەکانە، بەڵام ئەو ئاستەنگانەی ڕووبەڕووی وڵاتەكە دەبێتەوە دەرفەتیش دەڕەخسێنن بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی دەوڵەتی سوریا بە شێوەیەک کە ڕەنگدانەوەی فرەچەشنییەکەی بێت. پرسی کورد کە نوێنەرایەتی یەکێک لە گرنگترین میحوەرەکانی ململانێ دەکات، دەکرێت کلیلی چارەسەریش بێت ئەگەر لە چوارچێوەی دیدگایەکی هەمەلایەنەدا بە جددی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. سوریای نوێ پێویستی بە سیستەمێکی سیاسی هەیە لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و یەکسانی، کە هەموو پێکهاتەکان دەسەڵاتیان پێبدرێت بۆ بەشداریکردن لە بنیاتنانی داهاتوویەکی هاوبەشدا. ئەمەش پێویستی بە ئیرادەی سیاسی ڕاستەقینەی هەموو لایەنەکان و هاوکاری نێودەوڵەتی هەیە کە لە حیساباتە هەنووكەییەكان تێپەڕێت.
بەرواری کۆبوونەوە: سێشەممە 14-01-2025
دیبەیتەكان بەپێی ڕێنماییەکانی چاتام هاوس بەڕێوەچوون