سیستەمی سیاسی و دەوڵەتسازی لە عێراق
بە ئاماژەدان بە سەردانی سەید عەمار ئەلحەکیم و شاندی یاوەری بۆ لالش و دیدار لەگەڵ سەرکردەکانی پێکهاتەی ئێزیدی، دلاوەر عەلائەدین دەستی بە گفتوگۆکە کرد، و پرسیاریشی لەبارەی سەرنجەكانی كرد لە کێشەکانی ئەم پێکهاتە گرنگ و چەوساوەیە.
- عەمار ئەلحەکیم، بزووتنەوەی ئەلحیکمە
- دلاوەر عەلائەدین، سەرۆكی ئینستیتیوتی مێری (بەڕێوەبەری پانێل)
عەمار ئەلحەکیم: لە ڕاستییدا، پێکهاتەی ئێزیدی بەڕێز یەکێکە لە پێکهاتە گرنگەکانی وڵاتی ئێمە. ئەوانە تووشی كارەساتێكی زۆر گەورە بوون، دیلکردنی ژنە ئازادەکانمان، کچ و خوشکەکانی ئێزیدیمان. ئەو نادادپەروەرییەی بەسەریاندا هات. ئەم پێکهاتە، ئەو كارەساتەی كە شانبەشانی ئەوان خوشکە تورکمانەكانیشمان لە هەمان رێچكەدا تووشی بوون، ئازارێکی گەورەیە لە دەروونماندا. شانازییەکیش بوو کە لە مەودای ساڵانی ڕابردوودا توانیمان لە رێگەی بەشداریكردنمان لەو كۆنفرانسانەی لەو بارەیەوە بەڕێوەچوون، شانبەشانی پێکهاتەی ئێزیدیەکان بوەستین. هەروەها لەدەزگای نێودەوڵەتی ئەلحەکیم، شەڕەفی ئەوەم هەبوو کە چەندین جار لە مێزگردی جیاوازدا میوانداری زۆرێک لەڕزگاربووان بکەم. لەکۆبوونەوەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان و وۆرکشۆپی تایبەت رێكبخەین بۆ وروژاندنی پرسی ئافرەتانی ڕزگاربووی ئێزیدی لەنەتەوەیەکگرتووەکان. بەڵام هەرگیز نەمتوانیبوو سەردانی ئەم پەرستگایە بکەم و ئەو ڕێوڕەسم و پراکتیزەیانەی کە لە جەژنەکانیاندا ئەنجام دەدەن ببینم. ڕۆژی جەممە دەرفەتێکی باش و لەبار بوو بۆ من کە پەیوەندی بە گەلی ئێزیدی ئازیزمانەوە بکەم و زانیاری لەسەر پەرستگاکەیان و ڕێوڕەسمەکانیان بزانم. کاتێکی خۆشمان لەو ژینگەیەدا بەڕێكرد و چووینە ناو پەرستگا بۆ فێربوون لە سروشتی ئەم رێوشوێنانەیان. هەروەها باسمان لەهەست و دیدگاکانمان کرد و کاری هاوبەشمان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان کرد. هانمان دان كە لەبری دادپەڕوەڕی تۆڵەسەندن، ڕێبازی دادپەروەری پەیڕەو بکەن، بەو مانای گەڕاندنەوەی مافەکان لەرێگەی كرنگیدان بە بەدواچوونی تاوانباران. بەڵام تۆڵە بەرەوە ڕێگای نەرێنی هەڵە دەمانبات کە دەتوانێت بەڕووی هەمووماندا هەڵگەڕێتەوە. ئێمە نوێنەرایەتی پێویست دەکەین بۆ کۆتاییهێنان بە ئازارەکانی پێشوومان و کردنەوەی لاپەڕەیەکی نوێ کە بتوانین لەگەڵ یەکتردا پێکەوە بژین.
دلاوەر عەلائەدین: زیاتر لە دوو سەد و پەنجا هەزار ئێزیدی ئاوارە هەن کە هێشتا دوور لە ماڵیانن و بەشێکی زۆریان بەرەو کۆچکردن دەڕۆن. ئەرکی دەوڵەتە، بە حکومەتی عێراق و حکومەتی خۆجێیی نەینەوا و حکومەتی هەرێمەوە، کە زەمینەیەکی لەبار بۆ گەڕانەوەیان دروستبکات. ڕێککەوتن و دیالۆگ لەنێوان لایەنە پەیوەندیدارەکاندا هەیە. ڕێککەوتنی شنگال هەیە، کە سێ ساڵە بەبێ هیچ پێشکەوتنێک تێپەڕیوە. تێڕوانینی زاڵ لای ئێزیدییەکان ئەوەیە کە قەناعەتیان لا پەیدانەبووە کە ئیرادەیەکی سیاسی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی شنگال و پاڵنانی ڕێککەوتنی شنگال بۆ جێبەجێکردن هەیە. تۆ ئەندامێکی گرنگی چوارچێوەی هەماهەنگییت، چۆن دەتوانین ئەم ئیرادەیە دروست بکەین، کە دەبێت لە سەرەوە بۆ خوارەوە بێت؟
عەمار ئەلحەکیم: وەک دەزانن ڕێککەوتنی شنگال لە بۆشاییەوە نەهاتە دەرەوە، لە ئەنجامی ئەو دیالۆگە درێژخایەنانە هات کە لەلایەن هێزە سیاسییە چالاکەکانی پرس و مەلەفی شنگالەوە ئەنجامدرا، لەسەر ئاستی فیدراڵی، لە هەرێم و شوێنەکانی تر. یونامیش ڕۆڵێکی بنەڕەتی و کاریگەریان لەم پرۆسەیەدا هەبوو. گفتوگۆی درێژخایەن بووە هۆی ئەم ڕێککەوتنە. کێشەکە پەیوەندی بە ئێزیدییەکانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە شەنگالەوە هەیە، کە بە خواست و ڕووداوە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان تێکەڵاو بووە و ئاڵۆزییەکانی هەمووان ناسراون، بەڵام کاتێک گەیشتینە جێبەجێکردن، هەر لایەنێک دەستی کرد بە چەسپاندنی ئەو بڕگانەی لە بەرژەوەندی خۆیدا دەبینی، كە لەگەڵ بڕگەكانی دیكەدا ناڕوا بەڕێوە. ئەمەش بووە هۆی پەککەوتن. زەحمەتە بۆ من هەموو بەرپرسیارێتییەکان بخەمە سەر هەر لایەنێک بە تەنیا. من باوەڕم وایە پرسی بەڕێوەبردنی ئەم قەزایە و سروشتی هەڵبژاردنی ئەوەی کە كێ ئەم قەزایە بەڕێوەدەبات بە شێوەیەكی گشتی یەکێکە لە گرێ بنەڕەتییەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم فایلەدا. هیوادارین هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان کە نزیکە، هاوکێشەیەکی واقیعی دروست بکات و نوێنەرایەتی واقیعی دیمۆگرافیای سیاسی پارێزگای نەینەوا بکات، کە لەژێر ڕۆشنایی ئەوەشدا کارئاسانی بۆ پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆکی شارەوانی ئەم قەزایە بکات و سەرەتایەکی باش بێت بۆ جێبەجێکردنی رێکەوتنەکە.
دلاوەر عەلائەدین: ئێمە پشت بە هیممەتی ئێوە دەبەستین بۆ پێشخستنی ئەم بابەتە چونکە بووەتە ئەولەویەت بۆ سەقامگیری عێراق بە گشتی. ناسەقامگیری نەینەوا، کە مۆدێلێکی کورتکراوەی عێراقە، بە مانای ناسەقامگیری عێراق دێت. با بگەڕێینەوە بۆ چوارچێوەی هەماهەنگی. ناونیشانی پانێلەكە بریتییە لە دەوڵەتسازی، واتە بەهێزکردنی دامودەزگاکانی دەوڵەت و بەدامەزراوەییکردنی عێراق، کە سەد ساڵە بە شێوەیەکی تەواو ڕووی نەداوە. لە سەردەمی پێشوودا دەسەڵاتێکی پاشایەتی بە جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و بەپێی بناغە دیموکراسیەکان بۆ حوکمڕانی هەبوو. عێراق بەڕێوەبوو بۆ بنیاتنانی دەوڵەت، بەڵام لەلایەن ئەو کەسانەی کە سیستەمێکی ناوەندی و دیکتاتۆریان دامەزراند، پڕۆسەكە ڕووخێنرا. دەیان ساڵ بەم شێوەیە دەژیاین. بیست ساڵ لەمەوبەر دەستوورێکی نوێمان پەسەند کرد بۆ ئەوەی لەسەر ئەو بنەمایە دەوڵەتێکی هاوچەرخ بنیات بنێن. بەڵام دوای بیست ساڵ ئەمەمان داهێنا کە ئێستا هەمانە. ئەندامانی چوارچێوەی هەماهەنگی و پێکهاتەکانی هەمان ئەو سەرکردانە بوون کە ئێستا سەرکردایەتی پرۆسەی سیاسی دەکەن. دوای بیست ساڵ هێشتا لاوازیی پێکهاتەیی و بێکارایی لە سیستەمی حوکمڕانی بەغدامان هەیە. ئەنجومەنی فیدراڵی دروست نەبووە، دادگای فیدراڵی مشتومڕی لەسەرە، هەروەها میکانیزمی حوکمڕانی لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەریشدا لە ئارادا نیە. ئێمە دەمانەوێت بزانین، دوای ساڵێک لە حوکمڕانی، دیدگای ئێوە لە چوارچێوەی هەماهەنگی و دیدگای ئێوە سەبارەت بە پرسی دەوڵەتسازی چیە، و ئایا ئەم بنیاتنانە خێراتر دەکەن و ئەو بۆشاییانە پڕ دەکەنەوە کە دەیبینن؟
عەمار حەکیم: وەک دەزانن چوارچێوەى هەماهەنگى ئەمڕۆ، لە پێشتر هاوپەیمانى نیشتیمانى دوێنێ بوو و پێشە ئەوەش هاوپەیمانى یەکگرتووى عێراق بوو. ئەمەش بەو مانایەیە کە هەموویان دەربڕینی گەورەترین پێکهاتە و نوێنەرایەتیکردنن {پێكهاتەی شیعە} لە گۆڕەپانی سیاسیدا. گومانی تێدا نییە کە گەورەترین پێکهاتە گەورەترین بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت و گەورەترین هاوبەشە لە پرۆسەکەدا، بەڵام تەنها ئەوە نییە کە ئەم بەرپرسیارێتییە لە ئەستۆ دەگرێت. هەموو هاوبەشەکان بەبێ گوێدانە قەبارە و ڕۆڵ، بەرپرسیارێتی بنیاتنانی دەوڵەت و دامەزراوەکانی و ڕێگاکانی لە ئەستۆ دەگرن. نابێت ئەوە پشتگوێ بخەین کە لە دوو دەیەی ڕابردوودا لە بارودۆخێکی ئاساییدا نەبووین. تیرۆر بە هەموو فۆرم و نازناوەکانییەوە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر کێشە و پێکدادانەکانی نێوان پێکهاتە تائیفی و نەتەوەیی و کۆمەڵایەتییەکان هەبوو و سروشتی ئەو ئەجێندا سیاسی و تائیفییەی کە دەیویست پاڵ بە خەڵکەوە بنێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی یەکتر. هەروەها کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو بەنیازی تێکدانی ئەم پرۆسەیە. ململانێ سیاسییەکان، نەبوونی هاوکێشەیەکی هاوسەنگی ڕوون بۆ حوکمڕانی كە بەهۆیەوە هەمووان هەست بکەن کە بە جددی بەشداری لە پرۆسەی بڕیاردان و بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەکەن، ئەویش لەبەر ڕۆشنایی هەمەجۆرییەكی مەزنی پێکهاتەکان و سیاسەتكردن لەناو هەر پێکهاتەیەکدا .
ئێمە دەزانین کە دیدگای ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەرامبەر عێراق، کە وڵاتێکی گرنگ و گەورە و کاریگەرە لە هاوکێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانیشدا، جیاواز بوو. نیگەرانی و ترسێک هەبوون کە جێپەنجەی خۆیان لەسەر سیاسەتی ئەو وڵاتانە لە بەرامبەر بارودۆخی عێراق بەجێهێشت، ئەمەش ئاڵۆزییەکەی زیاتر کرد. ئەگەر بمانەوێت دادپەروەر بین و دیمەنی عێراق بە گشتی هەڵسەنگێنین، دەبێت ئەوەمان لەبیربێت کە دوو دەیەی پڕ لە تەحەدای ئەمنی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و نێودەوڵەتی بەرەوڕوو بووینەوە. ئەمڕۆ لە سایەی خوداوە عێراق توانی بە حیکمەت و ئارامی و قوربانیدانی گەورە ئەو قۆناغانە تێپەڕێنێت. ئێمە لەبەردەم واقیعێکداین کە لەو کەشوهەوا وروژێنەر و سەختانە دوورکەوتووەتەوە. ئێمە بەرامبەر سەقامگیریەكی ئەمنیی قبوڵکراو و لۆژیکین، بەرامبەر هاوسەنگی کۆمەڵایەتی و هاوبەشی کۆمەڵایەتی و لێکتێگەیشتنی نێوان مرۆڤەکانین. هەروەها بەرەوڕووی لێکتێگەیشتنە سیاسییەکانین بۆ پێکهێنانی یەکەم هاوپەیمانی پێکهاتە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت، کە لە دەست هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتدایە. ئێمە دەزانین کە گەورەترین پێکهاتە نوێنەرایەتی هاوپەیمانی دەسەڵاتداری دەكات و چووەتە نێو هاوبەشی و هاوپەیمانێتیەكی پانوبەرین كە نوێنەرایەتی پێکهاتە نیشتمانییەکانی دیکەی تێدایە. ئەمە یەکەم هاوپەیمانی كۆی پێکهاتەكانە کە نوێنەرایەتی هاوپەیمانی دەسەڵاتدار دەکات بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت.
لە ئێستاوە لێکتێگەیشتن و هەماهەنگی باش و کۆبوونەوەی ڕێکوپێک و ڕێکخراو هەن، کە تێیدا بابەتەکان بە ئاسوودەیی و بە ڕاشکاوییەکی زۆرەوە باس دەکرێن. گومانی تێدا نییە کاتێک باس لە یاسا پێکهاتەییەکان و یاسای دادگای فیدراڵی و یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی و یاسای نەوت و گاز و ئەوانی تر دەکەین، هەموویان یاسان کە پێویستی بە دوو لەسەر سێی دەنگی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە هەتا دەنگیان لەسەر بدرێت. یەک پێکهاتە بە تەنیا ناتوانێت دوو لەسەر سێ بەدەست بهێنێت و پێویستی بە کۆدەنگی نیشتمانی هەیە. ئێمە باوەڕمان بە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت هەیە کە لە دۆخێکی باشترداین لە قۆناغەکانی پێشوو بۆ گەیشتن بەو جۆرە لێکتێگەیشتنانە. ئیرادەی سیاسی لە هەموو لایەنەکانەوە هەیە، ئەم بابەتەش لە چەند کۆبوونەوەیەکدا تاوتوێ کرا. دوێنێ لە دیدارەکەمدا لەگەڵ جەنابی سەرۆک مەسعوود بارزانی و جەنابی کاک مەسرور بارزانی و ئەمڕۆ دیدارێکی دوورودرێژمان لەگەڵ جەنابی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێم هەبوو و ئیرادەی سیاسیمان لە ناوچەکەدا بە ئاراستەی پێکهێنانی ئەم یاسایانە. ئەم ئیرادەیە لە هێزەکانی دیکەی بەغداشدا بەردەستە و هیوادارین هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت ببێتە حازینە بۆ دەرکردنی ڕەشنووسی یاساکان کە ساڵانێکی زۆرە بەهۆی ئەو بارودۆخەی وڵات پێیدا تێپەڕیوە وەستاون.
دلاوەر عەلائەدین: سەماحەتی سەید، ئێمە هاوڕاین، بەڵام پێویستمان بە نەخشەی ڕێگا و بەرنامەیەکی کردەیی هەیە. لە ئێستادا هاوپەیمانی دەوڵەت زۆرینەی ڕەهای پەرلەمان پێکدەهێنێت و ئەگەر لەسەر کارنامەیەک ڕێکبکەون، دەتوانن تێپەڕێنن. ئەگەر ئیرادەیەکی سیاسی بۆ پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵی هەبێت، ئەوە مومکین دەبێت. دوای هەڵبژاردنی داهاتوو کەس گەرەنتی ئەوە ناکات. ئێستا ئەوەی قەیرانی سیاسی دروست دەکات یان ئاڵۆزتر دەکات، ناسکی دەوڵەت و ناسکی دامەزراوەکانی دەوڵەتە. ئێمە پێویستمان بە وەسیەت و نەخشەڕێگایە بۆ تەواوکردنی دەستوور، کە لانیکەم شەست یاسای ناتەواو لەخۆدەگرێت. ئێستا دەرفەت هەیە بۆ نەهێشتنی یەکێک لە قەیرانە گەورەکان، واتە قەیرانی بەغدا و هەولێر، بە دامەزراوەییکردنی پەیوەندییەکە لەسەر بنەمای دەستوور و بە ڕێکخستنی یاساکان، ئایا ئەمە دەکرێت؟
عەمار ئەلحەکیم: وەک دەزانن هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت لە ژێر ڕۆشنایی وەرەقەیەکی ڕێککەوتنی سیاسیدا دروستکراوە کە نوێنەرایەتی نەخشەڕێگا و پلانی کارکردنی بۆ هێزەکانی بەشدار لەم حکومەتە و لەم پرۆسەیەدا دەکرد. ئەم توێژینەوەیە هەموو ئەم پرسە بنەڕەتی و بەپەلەیەی لەخۆگرتبوو کە وڵات پێویستی پێیەتی، هەروەها سەرچاوەی قبوڵکردن و ڕێککەوتنە بۆ ئەو لایەنانە. ئێمە کاتێکی زۆر بەسەر دەبەین بۆ گفتوگۆکردن، بۆ نمونە مووچە لە هەرێمی کوردستان، کاتێک سەیری ئەوە دەکەین هۆکاری پەککەوتن و دواکەوتن، خەرجکردن یان نەدانی چییە، ئەم بابەتە پەیوەندی بە بودجەوە هەیە. کاتێک دەبینین بۆچی کێشەیەک لە بودجە و فۆرمولاسیۆنەکاندا هەیە کە دەبێتە هۆی ئاڵۆزی لە پێدانی مووچە، یارمەتییەکان، یان هاوشێوەکانی، ئەوە لەبەر ئەوەیە کە ئێمە یاسایەکی نەوت و غازمان نییە بۆ ڕێکخستنی پەیوەندییە نەوتییەکانی نێوان ناوەند و هەرێم . زیاتر لە فیقهێک هەیە بۆ لێکدانەوەی ماددە دەستوورییەکان لەم ڕووەوە.
بۆیە تەنانەت کێشەکانی ڕۆژانەمان لەسەر نەبوونی کۆمپاسێک و یاسای ڕوون و ئاشکرایە کە پەیوەندییەکە ڕێکدەخات و شتەکان لە چوارچێوەی دروستی خۆیاندا بجوڵێن. بۆیە چوون بۆ جێبەجێکردنی وەرەقەی ڕێککەوتنی سیاسی، بە یاسادانان و یاساکانەوە، بە هەنگاوەکانی دیکەشەوە، زۆر گرنگە. خۆشبەختانە ئەمڕۆ لەبەردەم سەرۆک وەزیرانێکداین کە بەتەواوی جدییە لە جێبەجێکردنی ئەو ڕێککەوتنانە، دامەزراندنی دەزگاکانی حکومەت بەو ئاراستەیە، و جورئەتی بڕیاردانی هەیە، هەنگاوی پێویست بنێت و هەندێکجاریش بارگرانیی خۆیان لە ئەستۆ بگرێت. ئێمە لەبەردەم هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتداین، کە نوێنەرایەتی هێزێکی گەورەیە، کە ئاگاداری ئەم ڕێککەوتنە سیاسییە و بڕیارە لە چوارچێوەی دەستوور و یاسادا بەردەوام بێت و ئەو ڕێککەوتنانە جێبەجێ بکات. لەماوەی کەمتر لە ساڵێکدا زیاتر لە سەدا پەنجا و پێنجی وەرەقەی ڕێککەوتنی سیاسی جێبەجێکرا، بە خشتەیەک کە لەلایەن حکومەت و سەرۆکی حکومەتەوە خراوەتەڕوو بۆ سەرکردەکانی هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت، بە وردی و واژۆی حەوت وەزیر لەسەرجەم جۆرە جیاوازەکان لایەنە سیاسییەکان، کە ئەوە ئاشکرا دەکات کە ئێمە بە ئاراستەیەکی دروستدا دەڕۆین و هەنگاو دەنێین. ئەم یاسایانە کە ئاماژەیان پێکرا لە وەرەقەی ڕێککەوتنی سیاسیدا جێگیرکراون، گومانی تێدا نییە کە پرۆسەیەکی ئاسان نییە کاتێک دەگەینە دەرکردنی یاساکە. ئیرادەیەکی سیاسی هەیە بۆ دەرکردنی یاساکە، بەڵام لە هەریەکێک لەو یاسایانەدا زیاتر لە دیدگایەک هەیە، کاتێک دەچینە ناو داڕشتنی ماددە و بڕگەکانی یاساکە، هەریەکەیان هەوڵی هاندانی ئاراستەی ئەو دیدگایە دەدەن کە لەگەڵ لێکدانەوەی خۆی و بۆ تێگەیشتنی خۆی لەم ماددانە لە دەستووردا كۆكن.ئەمە پێویستی بە گفتوگۆی جددی و کەشوهەوای متمانە و ئەرێنی هەیە. پێم وایە بەڕاستی ئێمە لەبەردەم دەرفەتێکداین کە ئەستەمە بەم شێوەیە جێگای بگرێتەوە بە هاوپەیمانییەکی فراوان و گەورەی پەرلەمانی، سەقامگیری سیاسی، لێکتێگەیشتنی قبوڵکراو لە نێوان لایەنە سیاسییەکان، لۆژیکی قبوڵکراو و متمانەی یەکتری نێوان لایەنەکان، سەرۆک وەزیرانێک کە ئەمانەتەکەی دابین کردووە لەم لایەنانە، لە جددی و هەنگاو و بوێری خۆی لە بڕیاردان لە هەموو بابەتەکاندا، لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە ئەوانەی گەشبینن بە ئەگەری بەدەستهێنانی شتێک لەم قۆناغەدا چەندین ساڵە بەدەست نەهاتووە.
دلاوەر عەلائەدین: دیارە گەشبینن، فشار لەسەر حکومەت هەیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە. نازانم بۆ قازانجی کێ، بەڵام بۆچوونی شەخسی و پیشەیی ئێوە چییە؟
عەمار ئەلحەکیم: یەکەم: گەشبینی شتێکی پێویستە بۆ ئەوەی مرۆڤ ئەو زەبری ئەخلاقییە ئەزموون بکات بۆ ئەوەی بەرەو پێشەوە بچێت. دۆخی ڕەشبینی و بێزاری و نائومێدی و هەستکردن بە شکاوی گەلان بنیات نانێت و کۆمەڵگا بنیات نانێت و یارمەتی مرۆڤەکان نادات بۆ پێشکەوتن. دووەم: ئەم گەشبینییە گەشبینی نییە لە پێناو گەشبینیدا، بەڵکو لەسەر بنەمای ئەو داتایانە دامەزراوە کە باسم کردن، بۆیە پێموایە گەشبینییە کە لەسەر بناغە دروستکراوەکان بنیات نراوە، و ئەگەری ئەوە هەیە بۆ ئێمە زۆر شت بەدەست بهێنین، و ئەوەی هەبووە تا ئێستا بەدەست هاتووە شتێکی بچووک نییە، و دەتوانین زیاتر بەرەو پێشەوە بچین. سەبارەت بە چوارچێوەی هەماهەنگی، من بە یەکگرتوو و خاوەنی جددییەکی تەواو و هەنگاوی جددی بۆ پێشەوە دەیبینم، بە هاوبەشێتی لەگەڵ لایەنە نیشتمانییەکانی دیکە، و بەربەستی جددی لەبەردەمدا نابینم کە ڕێگریمان لێبکات لە هەنگاونان بەرەو پێشەوە و بڕیاردانی بوێرانە.
كەشی باوی ئەمڕۆ ئەوەیە حکومەتەکان بە تویت لە سۆشیال میدیا بەڕێوەناچن، وڵاتێکی دیموکراسی وەک عێراق گوڵەبەڕۆژە نییە، هەمیشە بە بۆچوونێکی جیاواز سەبارەت بە هەر هەنگاوێک کە بنرێت، ئەگەر بڕیاردەر بیەوێت بڕیارەکەی بە تویتێکەوە ببەستتێتەوە یان ڕەهن بکات لە سۆشیال میدیا، یان وشەیەک کە گەنجێک یان دیدگای ئەو دەرچووە، بابەتی نیگەرانی و ڕێزگرتنە، بەڵام دەوڵەت بەم شێوەیە بەڕێوەناچێت. ئەگەر بەرژەوەندی وڵات لە ھەنگاوێکی دیاریکراودا بێت، پێویستە بۆ خەڵک ڕوونی بکەینەوە و بۆ گەلەکەمان ڕوون بکەینەوە کە بەرژەوەندییان لەم ھەنگاوە لە کوێیە، ئەوکات ھەڵوێستمان ھەیە و دەچینە پێشەوە. هەرکەسێک ناڕەزایەتییەکی هەیە، مافی خۆیەتی لەم ژینگە ئاشتەواییەدا و لەو ئازادییانەی کە هەیەتی، ڕوونی بکاتەوە. وە بۆ دەربڕینی دیدگای خۆی. بڕیاری دروست و ئەو بەرژەوەندیانەی کە لە ژێر ڕۆشنایی ئەم بڕیارەدا دێنە بەردەم خەڵک، و خەڵک درک بەوە دەکەن کە هەنگاوەکە لە بەرژەوەندی ڕاستەقینەی خۆیاندایە، ئەوەیە کە وا دەکات بنکەی جەماوەری حکومەتەکان فراوانتر بێت و سیستەمی سیاسی هێزێکی زیاتر بەدەست بهێنێت، و دەنگە دژبەرەکانیش وردە وردە دەست دەکەن بە مامەڵەکردن لەگەڵ واقیعەکەدا. پێویستمان بە بڕیارێکی ڕوونە و بڕۆینە پێشەوە.
سەبارەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختە، بۆچی ناوی دەنێن پێشوەختە؟ چونکە حاڵەتێکی نائاسایی و نائاساییە، دەبێت ڕەوا بێت. بزووتنەوەی ئۆکتۆبەر، گەورەیی ئەو گۆڕانکاریانەی کە ڕوویاندا، و خواستی ئەو گەنجە عێراقییەی کە لە مانگی ئۆکتۆبەردا هاتنە دەرەوە بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت، بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن دوای ئەوەی دوودڵ بوون لەو کارە، كارێكی ویكرد كە زۆرینەی هێزە سیاسییەکان پشتگیری لەم ڕێبازە بکەن و بچینە سەر هەڵبژاردنی پێشوەختە و دەرفەتێک بدەین بە بوارێکی فراوانتری کۆمەڵگا بۆ بەشداریکردن لە دیاریكردنی چارەنووس. ئەمڕۆ دۆخەکە سەقامگیرە و حکومەت هەنگاوی متمانەبەخۆبوون بەرەو پێشەوە دەنێت، پێویستە ماوەی سەقامگیری درێژ بکەینەوە تا ئەنجامەکان بەدەست دەهێنین، چونکە ئەنجامەکان بە یەکجار و لە یەک ساتدا نایەن. بۆیە پێم وایە لەم کاتەدا هیچ پاساوێک بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە نییە و کارێکی دروستیش ئەوەیە کە ئەم خولە تا کۆتاییەکەی بەردەوام بێت و هەرکەسێک بیەوێت بەشداری بکات دەرفەتێکی نوێی هەیە لە ئەنجوومەنی پارێزگاکان بۆ بەشداریکردن، هەرکەسێک بەشداری بکات نامانەوێت ئەوە بکەین، ساڵێک و چەند مانگێک لە کاتی ئاسایی هەڵبژاردنەوە ماوە.
واتای پێشوەختە چییە؟کۆمسیۆن پێویستی بە هەشت مانگە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن. ئایا تەواوی کێشەکە لە چوار شەش مانگدایە؟ کەواتە، ئێمە لەگەڵ ئەوەداین کە ئەم خولە تا کۆتایی خۆی بە شێوەیەکی ئاسایی بەردەوام بێت و هەڵبژاردن لە وادەی دەستووری خۆیدا ئەنجام بدرێت. لە ڕاستیدا ترس لە وڵاتێکی هەمەچەشن و هەمەچەشنی وەک عێراقیشدا هەیە، ئەگەر هەرجارە ئەم چوارچێوەیە ببێتە هەڵبژاردنی پێشوەختە، ڕەنگە بگەینە ساتێک کە سەقامگیری سیاسی بەردەوام لەدەست بدەین، هەر حکومەتێک پێکبهێنرێت هەمیشە ئەو کەسانەی دەبێت کە ناڕەزایەتیان هەیە، و ئاسانترین بژاردە داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دەبێت. لەو کاتەدا هیچ لیستێک ناتوانێ بۆ هیچ خولێکی تەواو یان هەر حکومەتێک کە لە ماوەی دەستووری دیاریکراودا بەرپرسیارێتی خۆی جێبەجێ بکات، نابێت. ئێمە لەگەڵ ئەوەداین کە حالەتی ئیستسنای بكرێتە ئاسایی، بەڵکو لەگەڵ ئەوەداین کە بگەڕێینەوە بۆ دۆخێکی ئاسایی، هەموو خولێكی پەرلەمان ماوەی تەواوی خۆی وەردەگرێت، هەرکەسێک دیدێکی هەبێت، خۆی بۆ هەڵبژاردن ئامادە دەکات لە وادەی دیاریکراودا.
دلاوەر عەلائەدین: کەواتە، هەڵبژاردنی پێشوەختە نابێت، ئەگەر بڕیارەکە لە لەدەست چوارچێوەی هەماهەنگیدا بێت. ئێمە لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگی دەمێنینەوە، تێڕوانینێک هەیە کە حکومەت بەرهەمی ئەو چوارچێوەیە، و زۆرینەی بە دڵسۆزی بۆ ئێران ناسراوە و لە نێو چوارچێوەکەدا لایەنگەلێک هەن کە بە سەرکردایەتیکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی ناسراون، لەوانەش ئەوەی پێی دەوترێت دەستەی هەماهەنگی فراکسیۆنەکانی بەرخۆدانی ئیسلامی (فەسائیل). مامەڵەکردن لەگەڵ فەسائیلەكان بۆ هیچ حکومەتێک ئاسان نەبووە. بەڵام ئێستا عێراق لەسەر بنەمای بەرژەوەندی و لەسەر بنەمای شەراکەت مامەڵە لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات و هێشتا ئەو بڕوایە ماوەتەوە کە فراکسیۆنەکان سەربەخۆیی بڕیاریان هەیە و دوای ساڵێک لە ئارامگرتن، چی گەرەنتی ئەوە دەکات لەژێر بڕیاری داهاتوودا حکومەتەکان ناگەڕێینەوە بۆ هەمان گۆڕەپان، بە تایبەت ناوچەكە ئێستا لە گێژاودایە، و لە ناوخۆدا هیچ شتێک بەدەست نەهاتووە؟دروستکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەت، و فەرماندەیی و کۆنترۆڵکردنی هێزە چەکدارەکان بە تەواوی بەدەست نەهات. ئێمە زۆرمان پێ خۆشە سەرنجتان لەسەر ئەم بابەتە.
عەمار ئەلحەکیم: سەرەتا دەبێت دوو شت لێک جیا بکەینەوە کە لە بیروڕای گشتیدا تێکەڵاون، کە لە نێوان هێزەکانی کۆکردنەوەی جەماوەری و فراکسیۆنەکاندایە. هێزەکانی حەشدی شەعبی دامەزراوەیەکی سەربازییە لە سیستمی بەرگری عێراقدا، یاسایەکی وەک ئەوانی دیکە لە ئەنجومەنی نوێنەران پەسەندکراوە، وەک سوپا و پۆلیس و ئەوانی دیکە. ئەم دامەزراوەیە بە پەرۆشەوە کاری لەسەر دەکرێت بۆ بەدامەزراوەییکردن و ڕێکخستنی کاروبارەکانی و کارکردن لە چوارچێوەی بەستێن و فەرمانەکانی فەرماندەی گشتیدا، وەک چۆن لە باقی دامەزراوە سەربازییەکان هەیە. ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پێشکەوتنی بەرچاو لەم چوارچێوەیەدا هەیە. فراکسیۆنەکان ھەن لە پێناو وەرگرتنەوەی خاک لە دەستی داعش ڕاوەستاون و قوربانیان دەدەن و خەباتیان کردووە و خوێنیان بەخشیوە، ئەمانە دوژمن نین، ئەمانە دۆستن، بەڵام شەڕەکە کۆتایی هاتووە، وە چەک و توانای سەربازییان ھەیە، بەڵام ھەست دەکەن حەزیان لە عێراقە، و بۆچوونی خۆیان هەیە.
ئەو فەسائیلانە لە پێناو وەرگرتنەوەی خاک لە دەستی داعش ڕاوەستاون و قوربانیان داوە و خەباتیان کردووە و خوێنیان بەخشیوە، ئەمانە دوژمن نین، ئەمانە دۆستن، بەڵام شەڕەکە کۆتایی هاتووە، وە چەک و توانای سەربازییان ھەیە، بەڵام ھەست دەکەن كە خەمی عێراقیانە، و بۆچوونی خۆیان هەیە. من پێم وایە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو لایەنانە نابێت وەک مامەڵەکردن بێت لەگەڵ دوژمنان بێت، بەڵکو مامەڵەکردن لەگەڵ دۆستەکان بێت، چۆن گوێ لەخۆیان بگرین، چۆن لە باوەشیان بگرین، چۆن قەناعەتیان پێبکەین کە وردە وردە لەگەڵ پرۆسەی سیاسی و دیمەنی گشتیدا تێکەڵ ببن، بۆ ئەوەی بەرژەوەندی و دیدگا و خوێندنەوەیان لەگەڵ بەرژەوەندییە گشتیەکانی وڵاتدا بگونجێت. ئەم جۆرە شتانە کاتێکی دەوێت. عێراق یەکەم وڵات نییە ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە ببێتەوە و هەموو ئەو وڵاتانەی کە چوونەتە ناو شەڕەکانەوە و ڕووبەڕووی هێزێکی شۆڕشگێڕ بوونەتەوە لەو وڵاتانە و لەو گەلانەدا ڕووبەڕووی مەترسییەکانی بەردەم ئەم وڵاتە بوونەتەوە و ئێستا دەسەڵاتی زیادەیان هەیە. دوای شەڕ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو کەسانە دەبێتە پرسێکی مشتومڕاوی و پرسێکی جێی بایەخ. عێراقیش لەوە بێبەری نییە. پێویستە سەیری ئەزموونەکانی تر بکەین. هەندێک نیگای توند، سەیرکردنیان وەک دوژمن و بەکارهێنانی زمانی نەرێنی بەرامبەریان کێشەکە قووڵتر دەکاتەوە و چارەسەری هەڵوەشاندنەوە و چارەسەرکردنی ناکات.
ئەگەر بمانەوێت دادپەروەر بین و لە ساڵی 2017 تا ئەمڕۆ سەیر بکەین، چەند ساڵێکمان تێپەڕاندووە. ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بۆمان دەردەکەوێت کە ئەو کوتلە شەریفانە زیاتر دەستیان کردووە بە ڕێکخستن و گەشەسەندنی زیاتر لە دیدگاکەیاندا و وەک ئاماژەت پێدا، بەشێک لە فەسائیلەكان قەناعەتیان پێگەیشتووە کە خەریکی پڕۆسەی سیاسی بن و ئێستا نوێنەریان لە ئەنجوومەنی نوێنەران یان لە وەزارەتەکان و شوێنی هاوشێوەدا هەیە. ئێمە هەموو ئەمانە وەک هەنگاوێک بە ئاراستەیەکی دروست دەڕوانین بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەم دیاردەیە و تێکەڵکردنی بە واقیعی عێراقی بە شێوەیەک کە لەگەڵ مێژوو و قوربانیدان و خوێنیان لە لایەک بگونجێت و هاوکات لەگەڵ دامەزراوەگەرایی و بنیاتنانی دەوڵەتیشدا یەکدەگرێتەوە کە ئێمە لە لایەکی دیکەوە ئاواتەخوازین. مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم جۆرە دیاردە کۆمەڵایەتیانەدا پێویستی بە سەبر و حیکمەت و ئارامی هەیە و قەناعەت پێکردنیان بەوەی کە لە بەرژەوەندی عێراقدایە و لە بەرژەوەندیی ئەواندایە کە لەگەڵ هەمووان لە چوارچێوەی خۆیاندا بچن، ئێستا بە ڕوونی ڕوودەدات.
تێبینیت کرد لە دۆخێکی پێشوودا، کاتێک هەستیان بە نیگەرانی لە دۆخی عێراق دەکرد، دیدگایان هەبوو و بە جۆرێک یان جۆرێکی تر گوزارشتیان لێدەکرد، بەڵام کاتێک بوونە بەشێک لەم پرۆسەیە و بابەتەکان لەگەڵیاندا باس دەکران، و هاوبەشی بڕیاردان بوون، دروستکردن و ڕاوێژکاری، ئەوان بە باشی یەکگرتوو بوون و بە شێوەیەکی گونجاو سەرقاڵ بوون، و ئێمە سەرنجمان دا کە ئەو ئارامییەی کە لە وڵاتدا زاڵە لەسەر بنەمای قەناعەت دامەزراوە نەک فشار. بۆیە ئێمە لەسەر ڕێگایەکی دڵنیاکەرەوەین کە بەرەو خۆگرتن و یەکخستنی ئەو هێز و کوتلە بەرزانە لە چوارچێوەی دیمەنی گشتی و ڕێبازەکانی بنیاتنانی دەوڵەتدا هەنگاو دەنێین.
دلاوەر عەلادین: لە کردنەوەی کۆنفرانسەکەدا ئاماژەم بە باروت و تەقە کرد. ئێمە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەسانێکمان هەیە کە لە ئازادی و مافی مرۆڤ و ژیانێکی شایستە بێبەشن و ئەمەش بەردەوام بوو تا دۆخەکە گەیشتە ئاستی تەقینەوە. وە ئەم بارودەكەیە. ململانێی نێودەوڵەتی نێوان زلهێزەکانی جیهان و ململانێی ناوچەیی نێوان زلهێزە ناوچەییەکان، لەگەڵ ململانێی سیاسی و ئەمنی و پارچەپارچەبوون لەناو هەر دەوڵەتێکی ناسک لە ناوچەکەماندا، حاڵەتێکی ئاگرینی نزیک لە باروتی دروستکرد. دیدگاتان چییە لەسەر ئەم بابەتە وەک کۆتایی بەرنامەکەمان ئەمڕۆ؟
عەمار ئەلحەکیم: گومانی تێدا نییە کە پرسی فەلەستین برینێکی خوێناوییە لە جیهانی ئیسلامیدا بە گشتی و پرسێکە کە هەشتا ساڵی خایاندووە و ئازارەکانی گەلی فەلەستین گەورە بووە. سەدان بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش بە قازانجی گەلی فەلەستین وەرگیرا، بەڵام هیچیان جێبەجێ نەکران و ئەم گەلە لەبەرامبەر جێبەجێکردنی ئەو ڕێککەوتنانەدا بە ئاشکرا و گۆشەگیر مایەوە. لە ماوەی ئەم دواییەی سەردەمی حکوومەتی ڕاستڕەو لە ئیسرائیل، گوشارەکان بۆ سەر گەلی فەلەستین بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە. بارەكە هۆشداری لە کاردانەوەی توندوتیژانە دا بۆ دەربڕینی ئەم بابەتە، هەروەها کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش هەڵوێستی گونجاوی نەگرتەبەر بە هۆی ڕادەی ئەو ئیستفزازانەی کە گەلی فەلەستین تووشی بوو. بۆیە ئەوەی ڕوویدا هەنگاوێکی ئەم دواییە بوو. ئێمە سەرنجمان دا ئەو ڕادەی کارلێکی عەرەب و موسڵمانان بە گشتی لەگەڵ زوڵم و چەوساندنەوەی گەلی فەلەستین و لەگەڵ هەوڵەکانیان بۆ بەرگریکردن لە خۆیان بە جۆرێک یان جۆرێکی تر.
کاردانەوەی ئیسرائیل لە ئێستادا بڕینی ئاو و کارەبا و خۆراکە، ئەمانە هەموو بابەتگەلێکن کە پەیوەندییان بە ژیان و مافێکەوە هەیە، و ژیان مافێکی مرۆڤی مسۆگەرە لە هەموو بارودۆخێکدا. تەنانەت دوژمنیش مافی ئەوەی نییە ئاو و خواردن و هەر شتێکی لەو جۆرەیان ببڕێت. ئەم هەنگاوانە گیراونەتەبەر، بەداخەوە دەڵێم هەندێک لایەن لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا دەستیان کردووە بە پشتگوێخستنی ڕوونترین پێوەرە مرۆییەکان و دابینکردنی بەرگ تەنانەت بۆ ئەو جۆرە هەنگاوانەش کە هیچ کەسێکی دادپەروەر ناتوانێت قبووڵی بکات لە بێبەشکردنی دوو ملیۆن و چەند سەد هەزار کەسێک لە غەززە لە خواردن و خواردنەوە و ئاو و کارەبا و خزمەتگوزاریەکانی تر.مەرجەکانی ژیان. ئەمانە ئەو چارەسەرانە نین کە بتوانن کۆتایی بە قەیرانەکە بهێنن. هەموومان لە خەمی ئەوەداین کە بە زەحمەت کار بکەین بۆ کۆتایی هێنان بەم بابەتە بە شێوەیەک کە بەرژەوەندی گەلی فەلەستین گەرەنتی بکات و کۆتایی بە ئازارەکانیان بهێنێت و ئەو بڕیارنامە و دەستپێشخەرییە فرەییەکانی ئەنجومەنی ئاسایش چالاک بکات کە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی گەلی فەلەستین دەستیان پێکرد، کە بەداخەوە وەڵامی پێویستی لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە وەرنەگرت.
دلاوەر عەلادین: سوپاستان دەكەین بۆ تەرخانكردنی ئەو کاتە بەنرخەتان، بۆ وەڵامەکانتان، وە بۆ هاتنتان بۆ دیداری مێری.
ديداری مێری 2023
گەنگەشەی سیاسەتە دەستبەجێكانی عێراق
11-10 ئۆکتۆبەر/تشرینی یەکەم
پانێڵی 5: سیستەمی سیاسی و دەوڵەتسازی لە عێراق (أ)
ڤیدیۆی پانێڵ