لە سەرەتای ئەو مانگەدا بوو كە یاسادانەرە توندڕەوەکانی نێو شیعەی عێراق زیاتر لە 100 واژۆیان کۆکردەوە، داوای دانیشتنێکی بەپەلەی پەرلەمانیان کرد بۆ ئەوەی یاسایەک بۆ دەرکردنی ئەمریکا و هێزە بیانییەکانی دیکە لە عێراق تاوتوێ بكەن. پەرلەمان لە 10ی شوباتی 2024 کۆبووەوە، بەڵام نەیتوانی رێژەی یاسایی بەدەستبهێنێت. بەڵام دوورنیە جارێکی تر شکست نەهێنن، چونکە لە ساڵی 2020 سەرکەوتوو بوون لە دەستەبەرکردنی دەنگی زۆرینە بۆ بڕیارێکی پەرلەمانی بۆ دەرکردنی هێزە سەربازییە بیانییەکان. هەڵبەتە بڕیارەكە باپەندكەر نەبوو. جا کێشەکە لێرەدا لە بابەتی دانیشتنەكەدا نییە، بەڵکو لەوەدایە کە پەرلەمانێكی لەرزۆکی وا لە عێراقدا كە لە لوتكەی دەسەڵاتی یاساداناندا بەتەنیایە و قۆرخکارە، بەبێ ئەوەی لە ژێر كاریگەری هیچ جۆرە فلتەر و چاودێرێك یان میكانیزمێكی هاوسەنگییدا بێ.
دەبوایە تا ئێستا و بەپێی دەستوور، عێراق ئەنجومەنێکی فیدراڵی (ئەنجومەنی پیرانی) هەبێت کە بتوانێت رۆڵێکی گرنگ لە دیموکراسی و بنیاتنانی دەوڵەت و سەروەری یاسا لە وڵاتدا بگێڕێت. پێکهێنانی ئەم ئەنجومەنە لە مادەكانی 48 و 65 ی دەستووری ساڵی 2005 دا سەپێنرا و وا بڕیاربوو لە یەکەم خولی ئەنجومەنی نوێنەران (2006-2010) دوای پەسەندکردنی دەستوور دامەزرێنرێت. لەو چوار ساڵەدا، دەسەڵاتەکانی ئەنجومەنی فیدراڵی بە ئەنجومەنێکی سەرۆکایەتی كۆمار سپێردرا کە لە سەرۆکێک و دوو جێگری سەرۆک پێکدێت. ئەنجومەنی سەرۆکایەتی دەیتوانی بە كۆدەنگی ڤیتۆ لەسەر یاسای نوێ دابنێ، یان رەتی بکاتەوە و بیگەڕێنێتەوە بۆ پەرلەمان.
بەڵام ئەنجومەنی فیدراڵی دانەمەزرا، ئەنجومەنی سەرۆکایەتی كۆماریش دوای ئەو خولە هەوڵوەشایەوە و جێگەی تەنیا بە (سەرۆک) پڕكرایەوە بەبێ ئەوەی ئاماژە بە جێگری سەرۆک بكرێ. سەرۆك كۆماریش لە ئالقەی یاساداناندا کەمترین دەسەڵاتی پێدراوە و دەسەڵاتەكانی دیكەشی رێورەسم و تەشریفاتین. تەنانەت، لە ماوەی 19 ساڵی رابردوودا چەندین جار ئەو بڕە دەسەڵاتەشی كە بۆ سەرۆك كۆمار ماوەتەوە لەلایەن پەرلەمان و حکومەت و دەسەڵاتی دادوەرییەوە پێشێلكراوە یان پشتگوێ خراوە. پەرلەمان بە ئەنقەست و وەك كارێكی رۆتینی لە سەرجەم پڕۆژەیاساكاندا دەنووسێ كە (“کاتێک یاساکە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دەرچوو، كاری پێدەكرێ”)، واتە پێش ئەوەی بخرێنە بەردەم سەرۆک کۆمار بۆ پەسەندکردن. ئەمەش نە كارێكی یاساییە و نە دەستوورییە، چونکە یاساکان تەنیا دوای 15 رۆژ لە بەرواری وەرگرتنی لەلایەن سەرۆک كۆمارەوە” بە پەسەندکراو دادەنرێت (مادەی 73-سێیەم).
سەرۆکە یەک لە دوای یەکەکانی كۆمار هەمیشە جەختیا كردووەتەوە کە ئەوان مافی دەستوورییان هەیە بۆ گەڕاندنەوەی هەر یاسایەکی نوێ بۆ پەرلەمان بەبێ پەسەندکردن، بەڵام تەنها بۆ یەك جار. لە واقیعدا پەرلەمان توانیویەتی لەسەر یاساکە سوور بێت و گوێ نەداتە سەرۆک کۆمار. لەو حاڵەتەدا، سەرۆك كۆمار تەنیا بڕە دەسەڵاتێكی لەبەردەست ماوە بۆ رێگریکردن لە دەرکردنی هەر یاسایەكی نوێ، ئەویش بە رێگریکردن لە بڵاوکردنەوەی لە رۆژنامەی فەرمی (ئەلوەقائیع ئەلعیراقیە)، كە پێشمەرجێكە بەر لە بەكارخستنی یاسای نوێ. ئەو یاسایانە تەنیا كاتێك دەكرێ لەو رۆژنامەیە بڵاو بكرێنەوە كە بە واژووی سەرۆك كۆمار ژمارەی سەرچاوەیان پێدەدرێت. بەڵام تەنانەت ئەم بڕە دەسەڵاتە تایبەتەش پێشتر پێشێلكراوە و یاسا بەبێ واژوو و پەسەندكردنی سەرۆک کۆمار بڵاوکراونەتەوە و كاریان پێكراوە. لە ساڵی 2020، یاسادانەران دەیانویست پاڵ بە یاسایەکی مشتومڕاوییەوە بنێن سەبارەت بە یەکسانکردنی بڕوانامەکانی خوێندنی باڵا، کە سەرۆکی ئەوکات (و کابینەی حکومەت) ناڕەزایەتی بنەڕەتییان لەسەری هەبوو. بەڵام یاسادانەران سەرۆک كۆماریان ناچار کرد بە پاشەكشەكردن، ئەویش بە هەڕەشەکردن لە گۆڕینی یاسای ئەلوەقائیع ئەلعێراقییە (ژمارە 78ی ساڵی 1977). بەوە سەرۆك كۆمار یاساكەی پەسەند كرد و دواتر كاریشی پێكرا. ئەم کێشەیە لە سیستەمی یاسادانان و ئاستی لێكترازان و پێشبڕکێی ناوخۆیی یان رکابەری نێوان دامەزراوە یاساییەکان نیشان دەدات کە لە راستیدا دەبێت تەواوکەری یەكتر بن.
شاراوە نییە کە زۆرێک لە یاسادانەران، بەتایبەتی لەنێو کورد و عەرەبی سوننە، هۆشداری دەدەن لەوەی پەرلەمان ببێتە – ئامرازێکی كول- کە لەلایەن پێکهاتەی زۆرینەی شیعەی عێراقەوە بەکاردەهێنرێت، لە بەرامبەر ئەوانی دیکە. دیارە كە هەر سێ پێکهاتەکەی عێراقیش بە قووڵی دابەشبوون و تووشی جەمسەرگیری بوونە بەبێ توانای بەرگری لەخۆکردن لە بەرامبەر هەر یاسایەکی نیوە کوڵاو، خراپ دارێژراو یان زیانبەخش.
خۆشبەختانە عێراق پابەندە بە دیموکراسییەکی پەرلەمانییەوە و ئەرکی پەرلەمانە دەستوور بکاتە نەخشەرێگایەک بۆ دەوڵەتسازی و نیشتیمانسازی. بەڵام لە وڵاتێکی ناسك و لەرزۆكدا، کە قەیرانە ناوخۆییەكانی بێكۆتایین و لە رکابەرییەکانی نێو هێزە هەرێیمەكاندا ئاڵاوە، ئەم پرۆسەیە هەرگیز ئاسان نەبووە. لەراستیدا نزیکەی دوو دەیە دوای پەسەندکردنی دەستووری 2005، هیچ نیشانەیەکی دەستووریخوازیی لە عێراقدا بەدی ناكرێ. لە ئاستی كردەوەدا، کەس لە وڵاتەکەدا دەستوور وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی پیرۆز یان ناوبژیوانی لوتكەیی نابینێت. سەرکردە سیاسی و دامەزراوەییەکانی عێراق، بەبێ هەڵاوێردن، لە جێبەجێکردنی دەستووردا، بە بژاردەیی، خۆویستی یان تائیفەگەریەوە مامەڵەیان كردووە. لە ڕاستیدا دادوەرە باڵاکانی عێراق بە راشكاوانە و بە كراوەیی فیدراڵیزم لە عێراق رەت دەكەنەوە كە دەستووری لەسەر بنیات نراوە. بۆیە سەیر نییە کە تا ئێستا 33 لە کۆی 144 مادەی دەستوور چاوەڕێی دەرچوواندنی یاسانە و دەیان یاسای دیکەش چاوەڕێی هەموارکردنەوەن وەک لە دەستووردا هاتووە. زۆربەی ئەم یاسایانە گرنگن بۆ دانانی عێراق لەسەر رێڕەوێک بەرەو سەروەری یاسا، بەدامەزراوەییکردنی پەیوەندییەکانی ناوەند و هەرێم، بەهێزکردنی میكانیزمەكانی حکومڕانی و باشکردنی بەڕێوەبردنی سەرچاوە و سەروەت و سامانی نیشتمانی. لە ئەنجامدا لە ئێستادا چەندین بۆشایی یان لاوازی پێکهاتەیی و کارایی لە سیستەمی حوکمڕانی عێراقدا هەن، کە ناسکی وڵاتەکەیان زیاتر کردووە و وەک بزوێنەری سەربەخۆی ململانێکان رۆڵیان گێڕاوە.
بە کورتیەكەی، لە ئێستادا هیچ دەسەڵاتێکی باڵاتر لە عێراقدا نییە کە دەسەڵات و پێگە و شەرعیەتی پاراستنی سیستەمی یاسادانانی وڵات و رێگریکردن لە دەرکردنی یاسای خراپ یان زیانبەخشی هەبێت. بەداخەوە هیچ کام لە سەرۆک كۆمارە یەک لە دوای یەکەکان و سەرۆکی پەرلەمانەکان و سەرۆک وەزیرانەکان ئەولەویەتیان نەدایە دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدڕاڵی و ئەمەش تاڕادەیەکی زۆر بەهۆی نەبوونی ئیرادەی سیاسییەوە بوو. ئەگەر بۆ سروشت بەجێ بهێڵرێت، ڕەنگە یەک تا دوو نەوەی دیكە بخایەنێت تا ئەنجومەنەکە بە جددی مشتومڕی لەسەر دەکرێت، چ جای دامەزراندنی. لەم نێوەندەدا، ناسکی و ناسەقامگیری عێراقێك كە ئایندەكەشی پێشبینی لێكراو نابی، وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر گەلەکەی خۆی و بۆ سەر هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان دەمێنێتەوە. پێناچێت عێراق ببێتە ئەو دەوڵەتە بەهێز و سەروەر و کاراییەی کە ئاواتەخوازە، بەبێ ئەوەی ئەنجومەنێكی فیدراڵی بەهێز و تەواو کارای هەبێت.