سیستەمی سیاسی و دەوڵەتسازی لە عێراق
سەرەتا، دلاوەر عەلائەدین، سەرۆكی ئینستیتیوتی مێری پرسیاری ڤیژن و دیدگای نوێی یەكێتی نیشتیمان كوردستانی لە بافڵ تاڵەبانی كرد. ئاماژەشی بەوە كرد كە یەكتێی 32 ساڵ ئەزموونی لەدەسەڵاتی حوكمڕانی كوردستان هەیە و لە عێراقی نوێشدا بیست سالە شەریكی دەسەڵاتە لە بەغدا، بەڵام شاراوە نیە كە لەو چەند ساڵەی رابردوودا ڤیژن و ستراتیژی ئەو حیزبە بۆ دەوڵەتداری و دەوڵەتسازی لە هەرێمی کوردستان و لە عێراق روون نەبووە.
- بافل تالەبانی، سەرۆکی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان
- دلاوەر عەلائەدین، سەرۆكی ئینستیتیوتی مێری (بەڕێوەبەری پانێل)
لە وەڵامدا بافڵ تاڵەبانی ووتی:
یەکێتی نيشتمانى كوردستان مێژوویەکی زۆر تایبەتی هەیە، پڕە لە تێکۆشان، شەهیدان. بەرنامەی ئێمە ئەوەیە: یەکەمین شت کە گرنگە لای ئێمە یەکڕیزی خۆمان بپارێزین، بەڵام بۆ؟ ئامانجی ئێمە ئەوەیە هەمو توانای خۆمان بەرەو یەک ئامانج ببەین، ئەویش ئەوەیە خزمەتی میللەتی خۆمان بکەین، میللەتی کورد بەگشتی. پێشم وایە ئەم سەرکردایەتیە بژاردەیەکی زۆر باشی تێدایە لە خەڵکی بەئەزموون و خەڵکی گەنج، تاکو لەیەکتری فێربن. یەکێک لە هەدەفەکانی تری یەکێتی دروست کردنی کادرە. دەمەوێ لێرە بۆتانی ڕوون بکەمەوە ئێمە توانیومانە لە ماوەی ئەم دوو ساڵە تیمێکی بەهێز دروست بکەین و بەیەکەوە ئیش بکەین و بڕیار بەیەکەوە بدەین. قسەی زۆر سەیر دەکرا دەربارەی کۆنگرە، بەڵام کاک عومەر شێخ موس وتویەتى یەکەم جارە کۆنگرەى وا ڕێک و پێکمان هەبیت. هەموو بڕگەکان گفتووگۆی لەسەرکرا، هەیکەلی حیزبەکە گفتووگۆی لەسەر کرا. پێشم وایە دەتوانین حزبەکەمان بۆ پێشەوە ببەین و بە مۆدێرنی بکەین، ئامانجی سەرەکی ئێمە ئەوەیە خزمەتی خەڵک بکەین.
دلاوەر عەلائەدین: وشەی خزمەتی خەڵک بکەین، زۆرمان بیستوە و گشتگیرە، ئێمە ئەمانەوێت لەڕوی عەمەلیەوە بزانین چۆن تەرجومەى ئەو قسانە و ئەو دیدگایانە دەكەن؟ لە رووی نەخشەڕێگاوە چى دەکەن و بەرنامەی یەکێتی چیە؟
بافڵ تاڵەبانی گوتی: با لە شتە سادەکانەوە دەست پێبکەین، خۆتان دەزانن ئێستا بارودۆخی موچە چۆنە؟ وەزعى هەرێم و بەغدا چۆنە. رەنگە ئەم دەقەیە نەتوانین موچە وەکو پێویست بۆ میلەتەکەمان دابین بکەین بەڵام زۆر شتى دیکە هەیە دەتوانین بیکەین. ئێمە ئەتوانین ئەمنیەت و كەرامەتی خەڵک بە لایەنی کەمەوە بپارێزین. دەمانەوێت زۆر جەخت لەسەر دادگا بکەینەوە، دەبێت وابکەین حاکم و مەحکەمە بەتەواوی سەربەخۆ بێت، دوور بێت لە حیزب و حزبایەتی. خۆشبەختانە لە سلێمانی هەیە، دەمانەوێت بەهێزتر بێت. سلێمانیش ببێتە بەهەشتێک بۆ بیرو بۆچوونە جیاوازەکان، بۆ نووسەرو هەموو چاڵاکوانان. ئەمانەوێت خەڵک هەموو بیروراکانی خۆی بە ئاشکرا بڵێت. دەبێت پرسیار لە خۆمان بکەین ئەو هەموو پارە هاتووە و رۆیشتووە، لە کوردستان لە ساڵى 1991 یەکەوە سەدام نەماوە، بۆ کارەبامان نیە، بۆ ئاو تا ئێستا وەکو پێویست نیە، بۆ گەنجەکانمان رادەکەن لەم وڵاتە. مەسەلەى ژنان و گەنجانیش لەبیر نەکەین. دەمانەوێت ثینک تانکێک دروست بکەین بۆ ژنان و گەنجان ( بەڕێزتان دەتوانن لەو بوارە یارمەتیمان بدەن). زۆر جار دەڵێن کوردستان دەوڵەمەندە بەنەوت و گاز بەڵام من دەڵێم کوردستان بە گەنجی باش و خوێندەوارەکانى دەوڵەمەندە، دەبێت هەلى کاریان بۆ دابین بکەین. من خۆم لەگەڵ یەکێتی لە بەرنامەی 5 ساڵی داهاتوومانە، یەکێک لە کارەکان ئەوەیە کە دەرچوانی زانکۆکان کە خوێندن تەواو دەکەن پێویستە هەلی کاریان بۆ دەستەبەر بکەین. ئەم کارەش بەتەنیا بە یەکێتی ناکرێت. ئەم کارە لەڕێی حکومەتەوە دەکرێت، لە ڕێی حکومەتەوە ئێمە ئەتوانین زیاتر خزمەتی خەڵک بکەین، پێویستیمان بە شەریکێکە کە هاوڕا بێـت لەگەڵمان و بەرنامەى جوان دابين بكەين، لایەنە کوردستانیەکانیش دەیانەوێت خزمەتی خەڵک بکەن. دەمەوێت زۆر جەخت لەسەر کوردایەتى بکەم، ئێمە ئەبێت بتوانین راى خۆمان بڵێین لە عێراق و هەموو شوێنێک.
لێرەدا دلاوەر عەلائەدین جەختی كردەوە كە كوردايەتى جياوازە لە كوردستانيەتى، چونکە لە كوردستاندا پێکهاتەی زۆرمان هەیە بە ئاین و مەزهەبەوە، کوردستانیەتى واتە دەبێت شوێنی هەموو میللەت و ئایینەکان بکەینەوە. کوردستانیەت زیاتر گرنگە بۆ سەقامگیری و پێکەوە ژیان. دڵنیاین لەوەدا بەرنامەتان هەیە.
بافڵ تاڵەبانی گوتی: بێگومان لەگەڵتام و بەڵێ لە بەرنامەماندا هەیە، سوپاس بۆ بەڕێزتان تۆ لەمن جوانتر روونت کردەوە.
دلاوەر عەلائەدین گوتی دەبێت قسەکانمان تەرجومەی عەمەلی بکەین چونکە ئەو روانگەیەی کە دەیخەنە ڕوو لەچوارچێوەی ستراتیژ و گشتگیر تێیدەگەین، بەڵام کە دێتە سەر تەرجومە کردن پێویستى بە نەخشەڕێگا و کارى بێ ووچان هەیە، تەنانەت لەناو یەکێتى هەموو دامەزراوەکان چالاک نەبوون. دەبێ دامەزراوەکانی ناو یەکێتی هەریەکە لە شوێنی خۆیەوە ئەبێ ئیمپاوەر (بەتوانا) بکرێن و هەر یەكە کار و ئەركی خۆى بدرێتێ و بەرچاوى روون بێت.
لە وەڵامدا بافڵ تالەبانی گوتی: من دەمەوێ یەکێتى نيشتمانى كوردستان ببێ بە حیزبێکى مۆدێرن و لەسەر بنەماى بەهرە بێت من پرسیارم کردوە لە کادیرانی خۆمان (ئایا مێریتۆكراسی) {شایستەیی} چیە، کە پێویستە کەسی شیاو لە شوێنی شیاوی خۆی بێت، بەداخەوە لە کوردستان ئەوە زۆر کەمە یان نیە. ئێمە پێویستە کارێک بکەین گۆڕانکاری لە حزبدا ئاسایی بێت، بۆیە پێویستە کۆنگرە لە کاتی خۆی بکرێت. كاك قوباد و تیمەکەى کارێکى سەرکەوتوویان کردووە. یەکێک لە هۆکارەکانى سەرکەوتنى کۆنگرە، شانزە هەزار کادیر گفتووگۆی بڕگەکانى کردبوو. ئەبێ خوێنى تازە بێنینە ناو حیزب ژنى تازە بێنینە ناو حزب. خەڵک بۆ دەنگمان پێ نادەن؟ نەک بە ئێمە، بەڵکو بە هەمو حیزبەکان، خەڵک بێزارن لە سياسەتى كۆن، داوای کاری جیاوازمان لێدەکەن. پێویستمان بە گۆڕانکاریە و دەبێت بیسەلمێنین ئەوەى پێمان دەکرێت بە یاسا بێت، بە دامەزراوەیی بێت، رێز و ئازادى هەبێت بۆ هەموو کەس و ئازاد بین. لەسەر مام جەلالک کاریکاتێرێکی ناشیرین دروست کرابوو، لەلاى دكتۆر خەسرەو بووم مام جلال پەیوەندی کرد، وتى دکتۆر ئاگادارى ئەو کاریکاتێرە ناشرینانەی کە لەسەرمان دروستی دەکەن، وتى بەڵێ، مام وتی ئیشی تۆ ئەوەیە ئەو کەسە بپارێزى. ئێمە دەبێت ئەو کەشە دروست بکەین، بەڵێ وتى دەبێ ئەو پیاوە بپارێزى.
دلاوەر عەلائەدین پرسیاری کۆنگرەی یەکێتی كرد و ئاماژەی بە تێبینی خەڵک كرد بەوەی لەکاتى نووسینەوەی پەیڕەو و دابەشکردنی دەسەڵاتەکاندا، دەسەڵاتەکان بە ڕەهایی لەدەستی سەرۆکی یەکێتی چڕ بونەتەوە. حزبى دەسەڵاتیش کە سەرۆکی بەهێزی هەبێت دەتوانێت ئەو دەسەڵاتانە بەکار بهێنێت، دەتوانێت شتى گەورەىان پێ بکات، بەڵام لەهەمان کاتدا ئەگەری ئەوەی هەیە دەسەڵات لەدەرەوەی دامودەزگاکانی حوکمڕانی بهێلێتەوە، كە ئەمەش کێشەی هەرە گەورەی کوردستان و عێراق و ناوچەکەیە، كە دەسەڵات لە دەرەوەى دامەزراوەکانى دەوڵەتە. پەرلەمانی هەرێم لاوازکراوە، راستە سەرکردەکان لەوانەیە بە دڵیان بێت و بە هەمان شێوە نەیبینن کە پەرلەمان بەرەو ڵاوازی چووە. لەوەدا هەرێم زەرەری کردووە. سەرکردەکان زۆر جار لە دەرەوەى دەسەڵاتى تەنفیزى بوونە، کە دێنە ناو ئەم دەسەڵاتی حكومڕانیش ناچنەوە ناو پەرلەمان. لە غەیرى دەسەڵاتى تەنفیزی و قیادى نەبێت وەری ناگرن. ئەگەر دەسەڵاتی بڕیاردان لە دەرەوەی دامەزراوەکانی دەوڵەت بێت و ئەو کەم و کوڕیانە هەر بەردەوام دەبێت، حكومەت بە هێز دەکەن؟
لە وەڵامدا بافڵ تاڵەبانی ووتی: من کە باسی موئەسەسات بەهێزكردنم كرد مەبەستم ئەوە بوو ئێمە ئێستا شتێکمان کردووە لەناو یەکێتى، ئەنجومەنێکمان هەیە بەناوى ئەنجومەنى پشتیوانى، ئيشەکەی زۆر گرنگە. لەروویەکەوە بەقەد سەرکردایەتى گرنگە، ئەوان چاودێر دەبن. چەندین کۆمیسیۆن درووست دەکەین بۆ بەدواداچوونی ئیشەکانمان. ئەمە وەکو مینی (بەچكە) پەرلەمانێکە و کاریان چاودێری و بەدواداچوونی کارەکانی سەرکردایەتیە.
بچووكترين شت بتوانين بيكەين بۆ ميلەتەکەمان، پێویستە بەزووترين كات ئێمە هەڵبژاردن بكەين، پەرلەمان بێت، حکومەت حکومەت بێت، حزبەكان نەتوانن ببن بە بەدیلی حکومەت. ئێمە وەکو یەکێتی نیازمان نیە وابکەین، دەمانەوێ حکومەتێکمان هەبێت حکومەتی هاوپەیمانی بێت، ئێمە شەریکێکی زۆر بەوەفاین. ئێستا لەناو حیزبەکەمان زۆربەمان ڕامان وەکو یەکە. گفتووگۆی زۆرمان هەیە. دەبێت کارێک بکەین ئەمجارە حکومەتەکەمان بەهێز بکەین. ئەویش چۆن دەکرێت؟ من حکومەت بەکارنەهێنم تا یەکێتی بەهێز بکەم، کەسی تر بەکارنەهێنێ تا حیزبەکەی خۆی بەهێز بکات. نامانەوێت حکومەت لاواز کەین یان تاک لایەنانە بین و خۆمان ببینە جێگرەوەی حکومەت، ئەمانەوێت خزمەتی خەڵک بکەین بۆ بەرەو پێشچوونی وڵات هاوشێوەی وڵاتانی ئەوروپا، چونکە ئەمڕۆ گەنجێک لێمان قبوڵ ناکات.
دلاوەر عەلائەدین هاتە سەر باسى بەهێزکردنی هەناوی سیستەمی حوکمڕانی و جەختی كردەوە كە ئەو كارە بە شەو و رۆژێک ناکرێت، بەڵكو رەوتێکە كە دەكرێ بەرەو ئەو ئاراستەیە ببرێ، ئەوكات بوژانەوە دروست دەبێت، وەبەرهێنانەکان دێن پارەى دەرەکى دێنن لەو وڵاتەى خەرجى بکەن و وەبەرهێنانی تێدا بکەن و خەمى ئەوەىان نەبێت دواتر چىان بەسەر دێت. دەبێت دەسەڵاتەکان بگوازینەوە ناو موئەسەساتی حوکمڕانى. ئەوجا پرسیاری كرد كە کێشەی هەرە گەورەی سياسی هەرێم ئەوەیە یەکڕیزی لە ناوەوە و دەرەوەی هەرێم، ئایا یەکێتی پڕۆژەیەکی هەیە بۆ داهاتوو؟
بافڵ تاڵەبانی وەڵامی دایەوە و ووتی: با نهێنیەکى ناو حیزبتان بۆ ئاشکرا بکەم، ئێمە بەنیازین وەفدێک بنێرین بۆ هەمو لایەنەکانی کوردستان، هەوڵێک بدەين بە بيروبۆچۆنی تازە بە بەرنامەیەکی نوێوە دەست پێبکەین و بۆيان شەرح بكەين. هەوڵێکى جدى بدەین لەگەڵ هەموو لایەنەکان، هیوادارین بەو نیەتە وەربگیرێت کە ئێمە مەبەستمانە، تۆش دەتوانى كارى خێرى تێدا بکەى.
دلاوەر عەلا ئەدین ووتی هەموومان قسەى خێرى تێدا دەکەین هەموومان بۆ قسەى خێر لێرە دانیشتووین. خۆشحاڵم بەو مبادەرەیە. ئەوجا باسەكەی بردە سەر عێراق و ئاماژەی بەوەدا كە یەکێتی هاوشانی حزبەکانی تر نوێنەریان لە بەغدا هەیە و لەوێ هاوپەیمانى سیاسیان هەیە، كە وا چاوەڕوان دەكرێ كە ببنە بەشێکى گرنگ لە مولکیەتى بریار. دەسەڵاتیش بەکاربێنن بۆ خزمەتى خەڵکى کوردستان و عێراقیش، و وا لە بەغدا بكەن كە باوەش بۆ هەرێم بکاتەوە و هەردوولا لەهەناودا تێکهەڵکێشرێن. بەڵام جەبهەی بەغدا پێویستی بە یەکڕێزیە. خەڵکی کوردستان نیگەرانە لەوەی کاتێک دەرفەتى گەورە لە بەغدا دێتە پێش، کە دەتوانرێ شتى گەورە بکرێت، كەچی لە هەرێمیدا لێکترازان هەیە. نەیارەكانیش ئەو هەلە دەقۆزنەوە و کەسیش لەوەدا بێبەرى نییە. دلاوەر عەلائەدین پرسیاری كرد ئایا لە دیدگای ئێوە، چۆن وا لەو مینبەرەی بەغدا دەکەن کە لە خزمەتی قەزیە گەورەکەی دەوڵەتدا بێت و لە خزمەتی وڵاتی سەروەری یاسا بێت؟
باڤڵ تاڵەبانی لە وەڵامدا وتی: ئێمە وەکو یەکێتی ئەتوانین لە بەغداوە خزمەتی کوردستان بکەین بەڵام زۆر باشتر ئەبێت کە ئەگەر ئێمە بەیەکەوە بین. لەگەڵ هەموو حزبە کوردیەکان هەقە بەیەکەوە بچین بۆ بەغدا و یەک دەنگ بین بۆ داوا کردنی مافەکانی گەلی کورد لە بەغدا. باشتر ئەبێت و وەفدى حکومەتیش بەقووەتر دەبێ. نموونەشمان هەیە کە توانیومانە لە چەند مەسەلەیەک بەیەکەوە ئیش بکەین، بۆ نموونە وەفدى حکومەت بە سەرۆکایەتى کاک مەسرور کە زۆر بە دڵم بوو و زۆر ئازایانە بوو کە چوو بۆ بەغدا. هەندێ لایەن بە دڵیان نەبوو، دوایی لەگەڵ کاک قوباد، دواى رازیمان کردن کە خەڵک پێویستی پێیە. توانیمان بەیەکەوە ئیش بکەین. خۆشبەخاتەنە دەتوانین ئەم کۆنگرەیە، ئەم سەرکردایەتیە تازەیە ببێ بە بەوەی کە ئێمە بەنیازین و بکەین، و سەردانى لایەنەکان بکەین لەگەڵیان دانیشین و بزانین لەکوێ دەتوانین ڕێکەوین ….. لایەنەکانى کوردستان ئەوەڵ جار، بەڵام دواى بۆ بەغدا. سەردانمان بەردەوامە و لە مەسەلەى هاوپەیمانێتى، هەوڵ دەدەین لەگەڵ هەموو لایەنەکان. ئێمە نامانەوێ لەگەڵ گروپێک هەڵبژێرین بەڵکو لەگەڵ هەموو لایەنێک پەیوەندى باشمان هەبێت. وا باشترە خزمەت بکەین. یەکێتى توانیویەتى خۆى زیندوو بکاتەوە، لە بەغدا دوو ساڵ پێش ئێستا ئەو قورسیەى نەبوو وەکو پێویست بەڵام ئێستا بە هاتوچۆ و گفتوگۆکانمان و بە راستگۆییەکەمان ئەوەی کە ئەیڵێین مەبەستمان ئەوەیە، بەشێکى ئەساسى بووە لە دروستکردنى ئەم پەیوەندیە. دەبێت حزبە کوردیەکان بەیەکەوە کاربکەن. پەیوەندیمان باش نەبێت لەگەڵ لایەنێک، دەتوانرێت چاک بکرێتەوە بە پێچەوانەوەش. ئەمەش پێویستى بە (ریسێتە) لە پەیوەندیەکانمان.
دلاوەر عەلائەدین ووتی: باسى ئەوەت كرد ئێوە {بە كۆی گشتی} وەكو كوردستان هەوڵ دەدەن، بەڵام تا ئێستا پێوەى دیارە ئێوە وەبەرهێنانتان جیاوازە. پەیوەندیتان تەرکیزى کردۆتە سەر چەند لایەنێک، وەکو لایەنى ئیتاری تەنسیقی كە ماوەیەکە پەیوەندیتان بەهێزتر بووە، بەتایبەتى لەگەڵ وەلائیەکان. بەڵام بێگومان بە بەو فیژنەى کە ئێستا باسى دەکەی، لە کوێ دەسەڵات هەبێت دەبێت بۆ خۆتی ڕابکێشیت، چونکە ئەگەر استثمار لەگەڵ یەک لایەن بێت ناتوانێ ئەو کاریگەریەی هەبێت بۆ خزمەتی قەزیەکە.
بافڵ تاڵەبانی ووتی: ئێمە لەگەڵ زۆر لایەن و حزب لە بەغدا پەیوەندیمان هەیە بەڵام بۆ ڕاگەیاندن باسی ناکەین.
دلاوەر عەلائەدین : ئێستا لەوەتى ئەو ئەزمانە دروست بوونە بەغدا گرنگی بۆ ئێمە زیاتریش بووە. بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵى و راوەستانى نەوت کە مەسەلەى ناردنى بەشە مووچە زەحمەت بووە, خەڵک لە دڵە ڕاوکێدایە و پێی وایە کە یەکێتی یەکێکە لەو بزوێنەرانەی یان لەو پاڵنەرانەى کە دەیەوێت ڕاستەخۆ بەغدا مامەڵە لەگەڵ سلێمانی بکات بۆ ناردنی مووچە سەربارى ئەو سیستەمە فیدراڵیەی کە هەمانە، ئایا ئەوانە چەند جێگای ڕاستیە؟
بافڵ تاڵەبانی: ئێمە دەتوانین ئێستا وابکەین، بڕگەیەکمان خستە ناو قانونى بودجە کە سلێمانی دەتوانێت واجبی خۆی جێبەجێ بکات و ڕاستەوخۆ موچە لە بەغدا وەربگرێت، ئەگەر هەر لایەنێک واجبی خۆی جێبەجێ نەکرد. بەڵام ئەوە هەدەفی ئێمە نیە، بەڵکو ئەوە وەکو گرێنتیەک بوو بۆ خەڵکى سلێمانی ئەگەر تووشی کێشەیەک بوون یان غەدرێک بکرێت لە سلێمانی. هەدەفمان پاراستنى هەرێمە کە بە خوێنى شەهیدەکانى یەکێتى و لایەنەکانى دیکە دروست بووە. ئێمە نابێت کورتبین بیر بکەینەوە ئێمە ئێستا ئەگەر بچین سلێمانی جیا بکەیەنەوە بۆ چەند مانگێک موچە وەرگرێت لە بەغدا و لایەنێکی دیکە وەرینەگرێت، بەڵام دوای ئەوە چی روودەدات، ئایا دەمانتوانی هەمو خەڵک و لایەنەکانی کوردستان کۆکەینەوە؟ نەخێر. ئێمە دەبێت بەیەکەوە ئیش بکەین من چەند خەم بۆ سلێمانى دەخۆم ئەوەندە خەم لە زاخۆ و دهۆک دەخۆم. من دەمەوێت بەرنامەیەک دابنێین لەگەڵ دانا غاز بۆ ئەوەى غازەکەى زیاد بکات بۆ ئەوەى بتوانین کارەباى دهۆک بۆ ماوەى 24 سەعات بێت کارەباى سلێمانى هەمان شت وەکو پێویست کارمان بۆ ئەوە نەکردووە کە صدام لە 91ەوە نەماوە کارەبامان نیە. سادەترین شت کارەبایە، لە مەگادیشۆ کە محمد فرح عدیدیان لابرد، دوای نۆ مانگ کارەبای 24 سعاتیان هەبوو، ئێمە سەدام لە کە لە 91 یەکەوە نەماوە ئێستاش کارەبامان نیە و دەمانەوێت خەڵک دەنگیشمان بۆ بدات.
دلاوەر عەلائەدین: مەسەلەى قانونەکە و داخیل کردنی ئەو بڕگەیە جێی پرسیارە، ئەوەی خەڵک دەیەوێ لێی دڵنیابێت لێی ئەوەیە کە دوو ئیدارەییەکە وا قووڵ نەبێتەوە کە وای لێبێت عێراق مامەڵە لەگەڵ سلێمانى بکات وەکو پارێزگایەکی دووەم، دەبێت ڕێ لەوەبگرین.
بافل تالەبانی: ئێمەش ئەوەمان ناوێت.
دلاوەر عەلائەدین: خەڵکیش دەیەوێت کاتێک کە کیانێکت هەیە، پەرلەمان و حکومەتێکت هەیە، ئەگەر لە ژێرەوەش دوو ئیدارەی بێت بەڵام ئیش بکات، خەڵک خەمى ئەوەى نەبێت معاش لەکوێ دەدرێت یا نادرێت، ئەوانە بە ئۆتۆماتیکی کاری خۆیان بکەن، ئەوەش بە دروستکردنی ئەو حکومەتە دروستە دەکرێت کە باسمان کرد.
بافڵ تاڵەبانی: ئەو بڕگەیەی خرایە ناو موازەنەکە ئەوە بۆ ئەگەرەکانە، ئەبێت بیر لە هەموو شتێک بکەینەوە، باشترین و خراپترین وەزع، نابێت تەنها بیر لە سبەینێ بکەینەوە دەبێت بیر لە 5 تا 10 ساڵى تر بکەینەوە، هەڵبژاردە ( ئۆپشن) گرنگە، خەلك خۆى نەبەستێتەوە بە یەک بژاردە، بەڵام دووبارەی دەکەمەوە کۆتا شت کە یەکێتى بیەوێ بیری لێبکاتەوە دوو ئیدارەییە، بەڵام ئیدارەیەک کە هي هەموو لایەک بێت و ئیدارەى هەموو لایەک بکات و هەموو کوردستان بەیەک چاو سەیر بکات، چەند حزبایەتى دوور بکەوێتەوە لە حکومەت، من پێم وایە حکومەتەکەمان باشتر ئەبێ.
دلاوەر عەلائەدین: خۆشحاڵم بەگوێبیستى ئەو قسانە، دڵنیاییشە بۆ خەڵک کە هەرچی بیکەین نابێت لەسەر حیسابی داهاتووی ئەو هەرێمە بێت. با باسێکی پەیوەندی دەرەکی بکەین، بمانەوێ نەمانەوێ ئیمڕۆ لە عێراق هەر حزبێك پەیوەندى دەرەکی سەربەخۆی هەیە، لەم چەند ساڵە بۆچونێک هەیە لەسەرتان کە پەیوەندى باشتان لەگەل ئەمریکاش هەیە و پەیوەندى خراپتان لەگەڵ تورکیا هەیە، باسى پەیوەندى ئێران بکە چۆن تەعریفى دەکەى، ئەو پەیوەندیە چی بەسەر دێت لەگەڵ ئێران و ئەمریکا و تورکیا؟
بافڵ تاڵەبانی: ئێمە حدودێکی چەند سەد کیلۆمەتریمان لەگەڵ ئێران هەیە، وەکو حزبیش پەیوەندیمان هەیە، چەندین جار كورد کە لێی قەوماوە رایانکردووە بۆ ئێران، پەیوەندى درێژمان لەگەڵیان هەیە، بەڵام یەکێتى پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەک باشە، دڵنیاتان دەکەمەوە باوەڕناکەم هیچ حزبێکى تر هەبێت لە کوردستان عیلاقەى واباشى هەبێـت لەگەڵ ئەمریکیەکان، پەیوەندیمان لەگەڵ هەموو وڵاتانی ئەوروپی خۆشە، ئەمە سیاسەتى مام جلالە کە دەچوو بۆ تاران و لەوێشەوە بۆ واشنتن، لەم چەند مانگە لە بەریتانیا بووین دوایى چووین بۆ تاران و چەند ڕۆژێکی تر دەچین بۆ ئەمریکا، ئەمە سیاسەتی حیزبە دەبێت پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەک هەبێت. لەگەڵ ئەمریکا پەیوەندیمان زۆر زۆر باشە، ئەمە سیاسەتی کۆنی یەکێتیە. هەدەفمان ئەوەیە مەکتەبی عیلاقات بەقوەت بکەین، من و کاک قوباد کە پێشووتر بەڕێوەمان دەبرد بەشێوەیەکى نارەسمى، بەڵام ئەمجارە خەڵکى گەنج هەن یارمەتى کەسى ژمارە یەک بدات کە بەتەنیا پێی ناکرێت، دەبێت تیمێکى بۆ دروست بکەینەوە، هەدەفمان ئەوەەیە لەگەڵ هەموو لایەک بەینمان باش بێت .
دلاوەر عەلائەدین: چەند كەسێكی ئەمریکى و چەند باڵوێزێكی ئەوروپیمان لەگەڵە (لەو كۆنفرانسە). ئەوانە یارمەتیان داین لە سەقامگیرکردنى کوردستان.
بافڵ تاڵەبانی: ئێستاش نەسیحەتمان دەکەن لەسەر یەکڕیزى و هەندێکیان لێرەن سوپاسیان دەکەین، بەڵام کێشەمان ئەوەیە ئێمە گوێیان لێ ناگرین.
دلاوەر عەلائەدین: ئەوانە لە شەڕى داعشەوە هاتوون، تونا و ورەیان بەرزکردینەوە و بەرگریان لێکردین. قوربانیەکانمان دەبینن بەڵام ئەوە لەکەیەوە تکامان لێ دەکەن کە هێزێکى نیشتمانیمان هەبێ و ناوى بەرزى پێشمەرگە بەرز رابگرين و ببێتە هێزێکى نیشتمانى لە ژێر كۆنتڕۆڵی حکومەت بێـت. دەبێت لە خۆتەوە دەست پێ بکەى، بزانین دیدگاتان چییە، بەدوعا و ئومێد و بەڵێنى درێژخایەن ناکرێ بەڵکو بە هەنگاوی عەمەلى دەکرێت، چونکە ئێستا بوویتە كارێكی دەستبەجێ و ئەولەویەتە. فیژنتان چییە و ئایا پلانتان چیە وەکو یەکێتی بۆ یەک خستنەوەی هێزی پێشمەرگە؟ وەڵامی هاوپەیمانانیشمان هەبێت.
بافڵ تاڵەبانی: با لە هێزى حەفتاوە دەستت پێ بکەم، ئێمە چاوەڕێی خوشک و برایانى بێگانەمان نەکردووە، ئێمە ریفۆرممان کردووە لە ناو هێزی حەفتا، لیواکانمان ڕێکخستۆتەوە و گەنجمان خستۆتە ناو لیواى تایبەت. هێزکانى یەکێتى کۆکراوەتەوە، زەمانێک هەبوو فڵانە کەس هێزى هەبوو فڵانە کەس هێزى هەبوو ئێستا هێزى یەکێتى هەیە، هێزە تایبەتەکانمان، دژەتیرۆر و کۆماندۆ چوونەتە ئاستێک هەموو لایەک دڵى پێخۆشە. بەڵام هەدەفی ئێمە ئەوەیە هێزەکانی حەفتا و هەشتا یەکبگرنەوە. ئێمە لەناو هێزی حەفتا، لیوا و هێزەکانمان ڕێک خستوەتەوە هێزەکانی یەکێتی لە دەستی کەس نەماوە، بوەتە یەک هێز. زۆر ئیشیشمان کردووە بۆ ئەوە. قەلەقیشم لەو پرۆسەیە کە چەقیوە، لەسەر شتێکی زۆر سادە چەقیوە، تا ئێستا نەمانتوانیوە وەزیرێکی پێشمەرگە بە وەکالەت دابنێین، نازانم بۆ؟. بەڵام ئێمە بەرنامەکانمان بۆ پێشەوە ئەڕوات، پەیوەندیمان لەگەڵ یەک هەیە، بەڵام بەداخەوە ئەوەش بووەتە کێشەیەکی سیاسی، هەدەفەکەش ئەوەبوو دوورکەوێتەوە لە سیاسەت.
دلاوەر عەلائەدین: بەڵام کاتێک دەڵێی ئەو هێزانە هی یەکێتین خۆى دەلالەت لەوە دەکات کە لەدەرەوەى حکومەتە ئێمە دەمانەوێت ئەوە نەمێنێت.
بافڵ تاڵەبانی: ئێمە دەمانەوێت صریح بین لەگەڵ یەکترى، بۆیە هێزى یەکێتى هێزى یەکێتیە.
دلاوەر عەلائەدین: دەبێت لەناوحزبەکانى تریش ئەو عیبارەتانە خاو ببەوە و نەمێنن. لەبەر کات با بچینە تورکیا.
بافڵ تاڵەبانی: من ناچم بۆ تورکیا!
دلاوەر عەلائەدین: برۆ بۆ ناچى؟ پێم باشە بچى بۆ تورکیا، بەقەدەر ئەوەى وتت ئێران دراوسێیەكی ستراتيژیە، دۆستایەتى لەگەڵ هەموو ئەو دراوسێیانە بوژانەوەى کوردستانى بەدوادێت، ئەو گرژیانە لەگەل ئەو دەوڵەتانە گرژى بۆناو خۆمان دێنێت. ئێستا وەزعى یەکێتى لەگەڵ تورکیا باش نییە، ئەو گورزانەش بە دواییانە لێ هەرێم دەدەن شایەدى ئەو شتەنە. لە هەمان کاتدا دەبێ ئیعتیراف بکەین كە مەسەلەى پەیوەندى یەکێتى لەگەڵ پەکەکە یەکێکە لە پاساوەكانی تورکیا.
بافڵ تاڵەبانی: نا، بیانووە.
دلاوەر عەلائەدین: بیانوو بێ یان نا، لێرە باسى ئەو پەیوەندییە دەکەین، ئایا ئێوە چۆن چاكى دەکەنەوە و بەرەو پێشەوەى دەبەن؟ بۆ هەموو لایەک مەبەستە کە ئەو عیلاقەیە دەبێت سەرکەوتوو ونباش بێت. جەنابت ڤیژنیخۆتمان پێ بڵێ.
بافڵ تاڵەبانی: کێشەی ئێمە لەگەل تورکیا قورسە چارەسەر بکرێت. من ناتوانم بچم بۆ تورکیا. تورکیا سێ قارەمانی شەڕی داعش، ڕەفیقی منی شەهید کرد لە عەربەت بێ سەبەب. ئەمانەویت پەیوەندیمان باشبێتەوە لەگەڵ تورکیا، موشکیلەکەمان ئەوەیە کە بۆچوونی جیاوازمان هەیە و ئەشمانەوێت باش بێتەوە. لە رۆژئاوا وەزعەکە بە جیاواز دەبینین، ئێمە بە شێوەیەک دەیبینین ئەوان بە شێوەیەکی تر دەیبینن. ئێمە پەيوةنديمان بە پەکەکە وەکو باس دەکرێت نیمانە. چەند حزبێک هەن لەناو سلێمانى گلەیان لێدەکرێت بڕۆن دایخەن، چوومەتە بەغدا لەگەڵ فائیق زێدان قسەم کردووە ئایا ئەم حزبانە ئیجازەیان هەیە، ئایا حزبێک دەتوانێت بچێ حزبێکى تر دابخا کە ئیجازەیان هەیە؟ دەڵێ نەخێر. بۆ حکومەتی عێراق دایناخات بۆ من دایخەم. سەبارەت بە داخستنی حیزبەکانی باکور لە سلێمانی، ئەوان ڕێپێدانیان هەیە لە بەغدا وەکو حزب، ئێمە ناتوانین دەریان بکەین. با لەگەڵ بەغداد ئیتفاق بکەن. موئەسەسات هەیە لەناو سلێمانى دەڵێن ئەمە پەکەکەیە، من نازانم ئەمە پەکەکەیە یان نا؟ بەڵام هەموویان رەسمین و ئیجازەیان هەیە، هەندێکیان لە هەولێر ئیجازەیان هەیە، باشە من بە چ حەقێک بتوانم برۆم ئەمە داخەم.
لەگەڵ تورکیا بە دیالۆگ ئەتوانین کێشەکانمان چارەسەر بکەین، كورد عينادە بە زەخت شت ناکەین من بەیانیان هەڵدەستم درۆنێک لەسەرمە، هەندێک جار هەلاوێکى لێ دەکەم. ئێمە حەزدەکەین بە دیالۆگ شتەکان حەل بکەین. من دڵنیام لە ناوەراست شتێک هەیە، دەبێت یەک بگرینەوە بەڵام کە ئامادە نەبن دانیشین قسە بکەین ئێمە چى بکەین؟ ئێمە بۆ هەموو گفتوگۆیەک ئامادەین، بۆ حەلى هەموو کێشەیەک، حەلى پەکەکەش ئەتوانین هاوکاریان بین. پارتیش دەتوانێت هاوکاریان بێت، 4 ساڵ پێش ئێستا کاک مسعود لە شەڕى داعش لە مەخمور سوپاسى کردن. من خۆم لەوێ بووم، ئەمریکا لەوێ بوو، وڵاتێکی تریش لەوێ بوو. ئێمە ئەمانەوێت ڕێکبکەوین، ئەوە یەکێتی بوو کە عیلاقەی پارتی لەگەڵ تورکیا باش کرد. جەنابی مام جلال بوو عیلاقەى پەکەکە و پارتى باش کرد. ئێمە ئەتوانین، چۆن مام جلال هاوکارى کردن و ئاگرەکەى کپ کردەوە، ئێمەش ئامادەین لەگەڵ تورکیا. بەڵام شتى مەعقول، چەند شتێک هەیە داوا بکەن ناتوانین جێبەجێی بکەین، مام جلال نەیکرد ئێمە بۆ بیکەین؟
دلاوەر عەلائەدین: جەنابت ئەو وشەى کە بەکارتهێنا دیالۆگ و شوێنى ناوەراست بدۆزیەوە، هیچ شتێک نیە بە دیالۆگ چارەسەر نەبێ، ئەو جۆرە قسەیەش لە دەسەڵاتى خۆماڵی و لە دەوڵەتانی دراوسێش چاوەروان دەکرێ.
بافڵ تاڵەبانی: من پێم ناخۆشە هەڕەشە هەبێت، بۆچى هەڕەشە هەبێ؟ نامانەوێ کێشەمان هەبێت لەگەڵ هیچ وڵاتیک، بەڵام ئێمە بە زەخت و هەڕەشە و درۆن دیالۆگ ناکەین ئەوە دیالۆگ نیە. ئەو پرۆسەیە هەڵەیە، مەکینەى حەرب چۆن بەکاردێت لەگەڵ وڵاتێک کە تۆ لە حەربا نیت.
دلاوەر عەلائەدین: لە کۆتاییدا چیت حەز لێیە بیڵێی؟
بافڵ تاڵەبانى: یەکێتى لە هەڵسانەوەیە و یەکێتی هەڵبژاردنى دەوێت بە زووترین کات، یەکێتى بۆیە هەلبژرادنى دەوێ تا باشتر خزمەتى میللەتەکەمان بکەین بەتایبەتى گەنجەکان، ئێوەش چاودێر بن بزانن ئەو شتانەى یەکێیتی ئەیڵێ ئەیکات؟ لە مەسەلەى ئەمنى و پاراستنى قانون و ئازادى، دڵنیاتان دەکەم رۆژ بە رۆژ گۆڕانکارى ئەبێت لەو شوێنانەى کە ئێمە دەتوانین تەئسیرمان لەسەر هەبێت. دووبارەی دەکەمەوە ئێمە ئامادەین لاپەڕەیەکى تازە لەگەڵ هەموو حزب و لایەنێک هەم لە عێراق هەڵدەینەوە، و بە تایبەت لە کوردستان، بە سیاسەتێکى تازەوە. هیوادارین لایەنەکانیش بۆ ئەوە ئامادەبن، دەبێـت داواى لێبوردن لە میللەتەکەمان بکەین، هێشتوومانە کێشەى شەخسى و حیزبی جەوێک دروست بکات کە ئێمە وەکو پێوست نەمانتواننیوە خزمەتیان بکەین. سوپاسێکى تایبەت بۆ هەموو رەفیقە ئەجنەبیەکانمان کە شێت بوونە بەدەستمانەوە، بەڵام خەمیان نەبێت هەوڵ دەدەین وەزعەکە چاک بکەینەوە و سوپاسى جەنابت و ئەوانى تر دەکەین کە مەجالیان دام بیرو بۆچوونى خۆم بڵێم و پێم خۆشە تیمێکم بۆ بهێنى بۆ ئەوەى مناقشات بکەین، زۆرم پێخۆشە بەزووترین یەک ببینیەوە.
دلاوەر عەلائەدین: سوپاستان دەکەین و ئەوانەى لێرە دانیشتوون، خەڵکی بیرمەند كە پیشەیان بیروڕا گۆرینەوە، لە خزمەتی نیشتیمانسازی و دەوڵەتسازی. ئێمە ئیشمان ئەوەیە کە تێکەڵاوى دروست بکەین لەگەڵ بڕیاردەران، و شتی جوانی لێ پەیدا دەبێ. بۆیە لەگەڵ هەموان بەیەکسانى دەیکەین. سوپاست دەکەین بۆ ئەو کاتەی بە ئێمەت بەخشی و هاتی و بەرچاوڕوونیت دا بە خەڵک، بەو روحیەتە، بەو تەوازوعە و بۆ قسە ڕاشکاوەکانت.
ديداری مێری 2023
گەنگەشەی سیاسەتە دەستبەجێكانی عێراق
11-10 ی ئۆکتۆبەر/تشرینی یەکەم
پانێڵی 9: سیستەمی سیاسی و دەوڵەتسازی لە عێراق (ب)
ڤیدیۆی پانێڵ