هەرێمی کوردستانی عێراق لە دەوروبەرێكی پشێودا: دیدگا و ئاراستەکان
- نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان
- بیلال وەهاب، سەرۆکی زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی
لە پانێڵێکی تێڕاماناوی دیداری مێری ٢٠٢٤، دکتۆر بلال وەهاب، سەرۆکی زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی، سەرۆک نێچیرڤان بارزانی سەرقاڵ کرد بۆ گفتوگۆکردن و لێکۆڵینەوە لە دیمەنە سیاسییەکانی ئێستای هەرێمی کوردستان. ئەم گفتۆگۆکردنە کە ماوەیەکی کەم دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی ناوچەکە بەڕێوەچوو، ئاڵۆزی حوکمڕانی و سروشتی ناسکی پەیوەندی نێوان حکومەتەکان و واقیعە زەقەکانی ناجێگیری جیۆپۆلەتیکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گرتەوە.
خاڵێکی سەرەکی پانێڵەکە شەرعیەت و گرنگی سیاسی هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییە بوو. سەرۆک بارزانی جەختی لە ڕۆڵی بناغەیی هەڵبژاردن کردەوە و بە سەرچاوەی سەرەکی شەرعیەتی دیموکراسی وەسفی کرد: “هەڵبژاردن سەرچاوەی شەرعیەت بۆ هەرێمی کوردستانە”. ناوبراو تیشکی خستە سەر ئەو هەوڵە بەرفراوانەی کە پێویستە بۆ بەدیهێنانی هەڵبژاردنەکان، ئاماژەی بەوەدا کە ڕوودانی ئەوان نە حەتمییە و نە ڕاستەوخۆیە. دانوستان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی فیدراڵی عێراق، یونامی و پایتەختە سەرەکییەکانی ناوچەکە- بەغدا، تاران و ئەنقەرە- پێویست بوو بۆ ئەوەی ڕێگە خۆشبکرێت. ڕێژەی بەشداریکردنی دەنگدەران کە بەپێی زانیارییەکان زیاتر لە ٧٢% بووە، وەک نیشاندەری پێگەیشتنی دیموکراسی و بەشداریکردنی گشتی لە چوارچێوەیەکدا دانراوە. هەروەها باسی لە گرنگی دەنگدانەکە کرد و بە گرنگترین هەڵبژاردن لە ساڵی ١٩٩١ەوە هێنایەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەو پانێڵە چاوپۆشی لەو ڕەخنانە نەکرد کە لەلایەن کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانەوە خراونەتەڕوو. لە کاتێکدا هەندێک لایەن نیگەرانی خۆیان لە دادپەروەری ڕێکارەکان وروژاندووە، بارزانی هەڵیبژاردووە جەخت لەسەر فرەیی سیاسی و گشتگیربوونی پرۆسەکە بکاتەوە. “پارتەکانی ئۆپۆزسیۆنیش بەشێکن لەم نەتەوە و سپێکتریمە سیاسییە، ئەوان دوژمن نین، ڕەنگە ڕکابەری سیاسی بن، بەڵام دوژمن نەبن.” ناوبراو ئاماژەی بە “لە هەمان بەلەمدا” کرد، لە هەمان کاتدا چەمکی دژایەتی نێوان حزبە دەسەڵاتدارەکان و ئۆپۆزسیۆنی ڕەتکردەوە، لەبری ئەوە بانگەشە بۆ کولتوری سیاسەتی هاوبەش دەکات. سەرەڕای بانگەشەی هەڵبژاردنی ڤیترۆلیک و بێهیواکەر لەلایەن دوو پارتە سیاسییە سەرەکییەکەی دەسەڵاتدارەوە، پرۆسەکە بە ئاسانی بەڕێوەچوو و دەنگدەران دەنگەکانیان دا. ترس لە پەکخستنی توندوتیژی و دواخستنی نادیار هەڵبژاردنەکان بە لەبەرچاوگرتنی کەشوهەوای تاقانە و زریاناوی پێش دەنگەکان، بەو شێوەیە کەم بووەوە. ئەمە “مەرجێکی ئەرێنییە کە پێویستە دەستخۆشی لێبکرێت”، سەرۆکی KRI ڕایگەیاند.
تەوەری هاوپەیمانی ڕەخنەگرانە بوو، نەک تەنها وەک پێویستییەکی تەکنیکی بەڵکو وەک دیدێکی نۆرماتیڤ بۆ حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان. بارزانی داوای گواستنەوەی خێرای لە بانگەشەی هەڵبژاردنەوە بۆ چەسپاندنی دامەزراوەیی کرد. “نابێت وا مامەڵە بکەین وەک ئەوەی هێشتا بانگەشەی هەڵبژاردن بکەین. ئەم پرۆسەیە دەبێت بە خێرایی بگوازرێتەوە بۆ پێکهێنانی حکومەت.” سەرنجەکانی پێشنیاری هۆشیارییەکی قووڵیان دەکرد لە مەترسییەکانی ئینسێریای سیاسی و گیرفانی دوای هەڵبژاردن، کە دەتوانێت هەم متمانەی گشتی و هەم کارایی ئیداری بخاتە مەترسییەوە. پێکهێنانی حکومەت لە کۆتاییدا پێویستی بە هەردوو حزبی دەسەڵاتدار لە KRI دەبێت کە دەست لە هاوپەیمانییەکدا یەکبگرن. پێدەچێت هەر هاوپەیمانییەک کەمتر بێت لە هەردوو پارتی و یەکێتی، سەرکەوتوو نەبێت لە پێکهێنانی حکومەت لە پارتی. ئەم دوو دەسەڵاتە جگە لەوەی زۆرینەی کورسییەکانیان بەدەستەوەیە، کاریگەریی تایبەتیان لە دۆمەینەکانیاندا هەیە. بۆ ئەم مەبەستەش نێچیرڤان بارزانی ئاماژەی بەوەدا “هیچ هێزێکی سیاسی لە کوردستاندا کورسی پێویستی نییە بۆ ئەوەی بە تەنیا حکومەت پێکبهێنێت، بۆیە حکومەتی هاوپەیمانی پێویستە”.
لەسەر تەوەری فیدراڵی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان ڕەخنەی نووکداری لە ڕێبازی بەغدا بۆ دابەشکردنی دەسەڵات پێشکەش کرد. ناوبراو بە داخەوە باسی لەوە کرد کە بە بیرکردنەوەی ناوەندگەرایی چەسپاو لە حکومەتی فیدراڵیدا وەسفی کرد، کە بە وتەی خۆی پێچەوانەی چوارچێوەی دەستووری عێراقە. وتیشی: “شێوازی مامەڵەی بەغدا لەگەڵ هەرێمی کوردستان فیدراڵی نییە- تەنانەت ناوەندگەرایی تێدەپەڕێنێت”. سەرەڕای زیاتر لە دوو دەیە بەشداری سیاسی لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە، بارزانی ئیدعای کرد کە بنەما دەستوورییە سەرەکییەکان بە بێ جێبەجێکردن ماونەتەوە، ئەمەش بەشدارە لە گرژییە بەردەوامەکان لەسەر حوکمڕانی و دابەشکردنی داهات و سەربەخۆیی دامەزراوەیی.
لە هەمان کاتدا گفتوگۆکە ڕاشکاوانە باسی لە کەموکوڕییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی کرد. سەرۆکی KRI دانی بەوەدانا کە زۆرجار حکومەتی هەرێم زیاتر وەک یەکەیەکی نیمچە سەربەخۆ کاردەکات نەک وەک یەکەیەکی فیدراڵی. ئاماژەی بەوەشکرد، “بە حکومەتی هەرێمم وتووە کە ئەوان گرنگییەکی تەواو بە بەغدا نادەن، کە ئێستا حکومەتی هەرێم وەک قەوارەیەکی سەروو کۆنفیدڕاڵی دەبینێت کە دەسەڵاتەکانی لەوە زیاتری وەرگرتووە کە بەپێی دەستووری عێراق پێدەدرێت”. ئەم ڕەخنە دووانەیە- لە هەردوو ناوەندگەرایی بەغدا و تاکلایەنەی هەولێر- جەختی لەسەر نەبوونی داینامیکی فیدراڵی کارا و پێویستی پەیوەندییەکی نێوان حکومەتی ستراکتۆر و لەسەر بنەمای ڕێساکان کردەوە.
پرسە ئابووری و وزە وەک خاڵە گرینگەکانی مشتومڕ لە پانێڵەکەدا سەریان هەڵدا و نێچیرڤان بارزانی سەرۆک کۆمار ڕەخنەیەکی توندی لە بەسیاسیکردنی دەوروبەری هەناردەکردنی نەوت پێشکەش کرد. لە چوارچێوەدان بە نەوت وەک سەرمایەیەکی سروشتی ئابووری نەک سیاسی، بارزانی تێبینی کرد، “نەوت پرسێکی سیاسی نییە، پرسێکی ئابوورییە”. جەختی لە کاردانەوەی دارایی بەردەوامی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی تورکیاوە کردەوە، کە بە خەمڵاندنەکەی نزیکەی ١٥ ملیار دۆلاری بە عێراق گەیاندووە. بە بڕوای بارزانی، ئەم پەککەوتنە ناگەڕێتەوە بۆ سنووردارکردنی جیۆپۆلەتیکی دەرەکی، بەڵکو بۆ ناکۆکییە ناوخۆییە چارەسەرنەکراوەکان سەبارەت بە میکانیزمەکانی دابەشکردنی داهات و لێکدانەوە جیاوازەکان بۆ گرێبەستەکانی تێچووی بەرهەمهێنان دەگەڕێتەوە. ناوبراو داوای کرد: بەغدا دەبێ لە ڕوانگەی ئابوورییەوە بەو چەقبەستووییە بچێتەوە، نەک لە ڕوانگەی سیاسییەوە.
بەڵام لە کاتێکدا ئەم چوارچێوە تەکنۆکراتییە هەوڵی بێلایەنکردنی گرژییەکان دەدات، بەڵام بە قسەکردن کەم نوێنەرایەتی ئەو داینامیکە سیاسییە چەسپاوانە دەکات کە لە مێژە پەیوەندییەکانی وزەی نێوان هەولێر و بەغدا بەڕێوەدەبەن. تێڕوانینی حکومەتی فیدراڵی بۆ تاکلایەنە لە سیاسەتی وزەی هەرێمی کوردستاندا، بێمتمانەیی زیاتر بووە، لە کاتێکدا ڕێککەوتنە گرێبەستییە ناڕوونەکانی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان نیگەرانی یاسایی و دارایی لێکەوتووەتەوە. بارزانی بە داوای بێسیاسیکردن، بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بانگەشە بۆ ڕێکخستنێکی ئابووریی کارایی و لامەرکەزیتر لە سنووری فیدراڵیزمدا دەکات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دووبارە قەبارەدانانێکی لەو شێوەیە پێویستی بە چاکسازی هاوتەریب دەبێت لە هەردوولا: زیادکردنی شەفافیەتی گرێبەست و لێپرسینەوەی دامەزراوەیی لە حکومەتی هەرێم، و ئامادەیی لە بەغدا بۆ داننان و جێگیرکردنی دەزگای ئابووری هەرێمی لە چوارچێوەیەکی یاسایی نیشتمانی یەکگرتوودا. لە غیابی ئەم دەستکارییە هاوبەشانە، پێدەچێت ئەو چەقبەستووییەی ئێستا بەردەوام بێت، لەگەڵ تێچووی ماددی و کاریگەرییە سیاسییەکان بۆ هەردوو لایەنەکە.
داینامیکی ئاسایشی ناوچەیی و پەیوەندییە پەرەسەندووەکانی عێراق لەگەڵ هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان- بەتایبەتی هاوپەیمانی جیهانی بۆ شکستپێهێنانی داعش بە سەرۆکایەتی ئەمریکا- بە شێوەیەکی بەرچاو لە گفتوگۆکەدا دەرکەوت. سەرۆک نێچیرڤان بارزانی داوای وریایی لە هەر جۆرە کۆتاییهێنانێکی پێشوەختە یان تاکلایەنەی ئامادەبوونی هاوپەیمانی کرد و جەختی لەوە کردەوە کە “ئەم هێزانە لەسەر داوای عێراق هاتوون و پاڵپشتییەکی جەوهەرییان لە شەڕی دژی داعشدا کردووە”. بارزانی وێڕای داننان بە پێشکەوتنە بەرچاوەکانی عێراق لە باشترکردنی ئاسایشی ناوخۆدا، ئاماژەی بەوەدا کە هەڕەشەی بنەڕەتی توندڕەوی توندوتیژ بەردەوامە، و هەر جۆرە دووبارە قەبارەدانانێکی ئامادەیی سەربازی نێودەوڵەتی دەبێت لە چوارچێوەیەکی ستراکتۆر و کۆدەنگیدا ڕووبدات. هۆشداریشیدا لەوەی کشانەوەیەکی ناهەماهەنگ دەتوانێت بۆشایی ئەمنی دروست بکات، بەمەش مەترسی پێچەوانەبوونەوەی دەستکەوتە ناسکەکان لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و سەقامگیریدا دروست دەکات.
هاوکات بارزانی دانی بە گۆڕانی ژینگەی ئەمنی و شەرعیەتی پێداچوونەوە بە هەڵوێستە ستراتیژییەکانی هەنووکەدا نا. ئەو گۆڕانکاری لە ڕۆڵی هاوپەیمانیدا بە “سروشتی و گەرەنتی” وەسف کرد، کە ڕەنگدانەوەی گەشەسەندنی توانای عێراقە بۆ بەڕێوەبردنی تەحەددیاتی ئاسایشی ناوخۆیی. لەگەڵ ئەوەشدا ڕوون بوو کە نابێت وەها قەبارەدانانێک هەرێمی کوردستانی عێراق پەراوێز بخات، کە تا ئێستاش وەک ئەکتەرێکی گرینگ لە تەلارسازیی ئەمنی فراوانتری وڵاتەکەدا دەمێنێتەوە. هەرچەشنە گواستنەوە یان پێگەکانی هێزە نێودەوڵەتییەکان پێویستە بە هەماهەنگی تەواو لەگەڵ عێراق تاوتوێ بکرێن.
لە ئاستی ناوچەییدا، گفتوگۆکە جەختی لەسەر ئەو ناجێگیرییە کردەوە کە لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاوبووەتەوە، ساتەوەختی ئێستای وەک ساتێک تایبەتمەند کرد کە بە چڕبوونەوەی توندوتیژی و گۆڕینی هاوپەیمانییەکان دیاریکراوە. سەرۆک نێچیرڤان بارزانی هۆشداریدا لەو مەترسییە زۆر ڕاستەقینەیەی کە دەکرێت عێراق ڕابکێشرێتە ناو ئەم دیمەنە پشێوی ناوچەییەوە، مەگەر ڕێوشوێنی بە ئەنقەست و هەماهەنگ نەگیرێتەبەر بۆ دابڕاندنی لە تێکەڵبوونی دەرەکی. بۆ ئەم مەبەستەش دەستخۆشی لە حکومەتی محەمەد شیعە ئەلسودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق کرد بۆ ڕۆڵی لە پاراستنی بێلایەنی ڕێژەیی عێراق لە نێوان بەرزبوونەوەی گرژییەکان. بەغدا بە دوورکەوتنەوە لە تێوەگلان لە ململانێ دەرەکییەکان، بەتایبەتی ئەو ململانێیانەی کە زلهێزە ناوچەییەکان دەگرێتەوە، بە گوتەی بارزانی، وریایی خۆی نیشانداوە. بەڵام ئەم ستایشە بەهۆی دانپێدانانێکی ورد بە داینامیکی ئاڵۆزی ئاسایشی ناوخۆیی کە لە یارییەکەدا بوو، هێور بووەوە. بارزانی ئاماژەی بە کەمبوونەوەی کاریگەریی ئەکتەرە ناوخۆییەکان کرد کە لە مێژوودا هەوڵیان داوە دەستکاری سیاسەتی ناوخۆیی عێراق بکەن بۆ قازانجی جیۆپۆلەتیکی، ئەمەش پێشنیاری گۆڕانی هاوسەنگی هێز دەکات لە ناوچەکەدا.
لە ناوخۆدا، مشتومڕەکە باسی لە پەرەسەندنی نیگەرانییەکان کرد سەبارەت بە ئەگەری گەڕانەوەی دوو ئیدارەیی لە هەرێمی کوردستان. بە ڕەتکردنەوەی بیرۆکەکە، هۆشدارییەکی توندی بڵاوکردەوە و وتی: “دوو ئیدارەیی نابینم. ئیدارەی سفر دەبینم ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوام بین”. سەرنجەکەی بانگەوازێکی فراوانتری بۆ یەکگرتنی کارگێڕی و بەهێزی دامەزراوەیی لەخۆگرتبوو. پێشنیاری کرد کە بەدیلەکە لاوازبوونی حوکمڕانی و لەدەستدانی متمانەی گشتی بوو.
هەروەها لە گفتوگۆکەدا باس لە توانای گۆڕانکاری گەنجان کرا، دان بە ڕۆڵی ناوەندییان لە هەڵبژاردنەکاندا نا. بۆ نێچیرڤان بارزانی، “ئێمە لێرەین بەهۆی خەبات و قوربانیدانی نەوەکانی ڕابردوو”، بە بانگەوازکردنی یادەوەری مێژوویی، نەوەی گەنجی نەک تەنها وەک بەشداربوو، بەڵکو وەک میراتگری میراتێکی بەرخۆدان و بنیاتنانی دەوڵەت پێگەی کرد. بارزانی بە ئاماژەدان بە مۆدێلی گەشەپێدان لە کۆریای باشوور و سەنگافورە جەختی لەسەر پەروەردە وەک بزوێنەری پێشکەوتنی نیشتمانی کردەوە. “دەبێت وەبەرهێنان لە پەروەردەدا بکەین. لێرەوە گۆڕانکاری دەستپێدەکات.”
لە کۆتاییدا، گفتوگۆی پانێڵەکە زیاتر لە پێداچوونەوە بە ڕووداوەکانی ئەم دواییە کرد؛ دەستنیشانکردنی گرینگترین تەحەددیات و دەرفەتەکانی ناوچەکەی پێشکەش کرد. گفتوگۆکە دان بە کورتهێنانە سیستماتیکییەکاندا نا، لە هەڵە ڕێکخستنی فیدراڵیەوە تا پارچە پارچەبوونی حوکمڕانی، بەڵام بانگەشە بۆ ڕێگایەکی پێشەوەی کرد کە ڕەگ و ڕیشەی لە دەستووریخوازی و بنیاتنانی هاوپەیمانی و چاکسازی دامەزراوەییەکاندا هەبێت. لە کۆتاییدا، مشتومڕەکە هەم وەک ڕەنگدانەوەی ڕابردوو و هەم وەک ڕێنمایییەک بۆ داهاتوو کاری کرد- بیرخستنەوەیەک کە ئەکتەرە سیاسییەکان ئێستا دەبێ لە ڕیتۆریکەوە بۆ ئەنجامەکان، لە دابەشبوونێکەوە بۆ یەکگرتوویی و لە کاردانەوەیەکەوە بەرەو حوکمڕانی چالاکانە هەنگاو بنێن.
دیداری مێری 2024
هەرێمی کوردستانی عێراق لە دەوروبەرێكی پشێودا: دیدگا و ئاراستەکان