چوار ساڵ لە دوای شکستی سەربازی داعش، هێشتا هەلومەرج و پالنەرەکانی پەڕگیری توندوتیژ لە عێراق چارەسەرنەکراوە. ستراتیژیەتی نیشتیمانی ئێستای عێراق بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژ پێویستی بە پێداچوونەوەیەکی سەرتاپا و هەمەگیرە بۆ ئەوەی واقیع و دۆخ و پێداویستییە جیاوازەکانی ناوچە و کۆمەڵگە لۆكاڵیەکان لە خۆبگرێت.
پەڕگیری توندوتیژ (Violent Extremism) هێشتا هەڕەشەیەکی گەورەیە لە عێراق، کە تەنیا پەیوەندیدار نییە بە نەتەوە و پێکهاتەیەکی مەزهەبی یا بە ناوچەیەک. لە ماوەی ساڵانی رابردوو، پشتیوانی ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان بووە هۆی ئەوەی حکومەتی عێراقی بتوانێ توانای سەربازی خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆریزم بەرز بكاتەوە. لەگەڵ ئەوەی كە چوار ساڵ بەسەر شکستی سەربازی داعش و ئازادکردنەوەی موسڵ تێدەپەڕێ، كەچی هەنگاوی گەورە بۆ چارەسەرکردنی کێشە و هۆکارە ڕیشەییەکانی پەڕگیری توندوتیژی لە وڵاتەکە نەنراوە. رێژەی بێکاری بەرزە و لە زیادبووندایە، و ئامارەکان دەریدەخەن کە زیاتر لە یەک لەسەر سێی گەنجانی عێراق ئێستاکە بێکارن یا لە خوێندن و ڕاهێناندا نین. لاوازی لە جێبەجێکردن و سەروەرکردنی یاسا و میکانیزمەکانی لێپرسینەوە دوو هۆکاری سەرەکی پەڕگیری و جەمسەرگیری گەنجانن. متمانە بە دامەزراوە ئاسایشییەکان و دەسەڵاتە سیاسییەکان و دەستبەژێری حوکمڕان لاواز بووە، و خەڵکیش بە تەواوەتی دەستی ناگات بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان لە نێوانیان پەروەردە، بە تایبەت لە ناوچە “رزگارکراوەکانی” ژێر دەستی داعش. بەعەسکەریکردنی کۆمەڵگە لە لایەن ئەکتەرە نادەوڵەتییە چەکدارەکانەوە، بە تایبەت لە ناوچە جێناکۆکەکانی پارێزگای کەرکوک و نەینەوا، بەربەستی گەورەی بەردەم بونیادنانی ئاشتی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتین. لەسەرووی هەموویانەوە، پەڵە و لەکەی داعش هێشتا کێشەیەکی زۆری بۆ خەڵکێکی زۆر دروستکردووە تێکەڵ بە کۆمەڵگە ببنەوە، بە تایبەت کەسوکار و ئەندامانی خێزانی داعش یا ئەوانەی پەیوەندییان بە داعشەوە هەبووە، یا وا سەیردەکرێن کە پەیوەندییان هەبووە.
بەربەستێکی گەورەی بەردەم حکومەتە لە دوای یەکەکانی پاش ٢٠٠٣ بریتی بووە لە شکستیان لە داڕشتنی سیاسەتێکی نیشتیمانی کە بە شێوەیەکی ڕوون پێناسەی پەڕگیری توندوتیژ بکات، و رێگەکانی پێشگرتن و ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری دیاری بکات. لە دوای سەرهەڵدانی داعشەوە لە ساڵی ٢٠١٤، سەرکردە عێراقییەکان بە شێوەی ڕەسمی و تایبەت جەختیان لەسەر پێداویستی چارەسەرکردنی هۆکارە ڕیشەیی و بنەڕەتییەکانی پەڕگیری توندوتیژ کردۆتەوە، و بۆ ئەو مەبەستەش داوای هاریکاری نێودەوڵەتیان کردووە. ئەوەش بووە هۆی یەکگرتنەوە و لێکنزیکبوونەوەیەکی بێوێنەی نیشتیمانی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی سەربازی و هەواڵگری بۆ شکستپێهێنانی سەربازی داعش.
خۆشبەختانە، دوای ڕاگەیاندنی سەرکەوتن بەسەر داعش لە ساڵی ٢٠١٧، حکومەتی عێراقی دانی بەوەدا ناوە کە ناڕوونی لە سیاسەتەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژدا هەیە، لە هەمانکاتیش جەختی لەسەر گرنگی رێبازی ئاسایشی مرۆیی و نەرم و رووبەڕووبوونەوەی گوتاری گروپە پەڕگیرەکان کردۆتەوە. بە پشتیوانی ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراقی “ستراتیژیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژی بەرەو تیرۆریزم” لە ٢٠١٩ داڕشت. لەگەڵ ئەوەش، هێشتا ستراتیژیەتەکە بە تەواوەتی نەچۆتە بواری جێبەجێکردنەوە. ستراتیژیەتی نیشتیمانی عێراق بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژ چوار بۆشایی و کەموکوڕی گەورەی هەیە:
یەکەم، ستراتیژیەتەکە بە ڕوونی پێناسەی هۆکارە ڕیشەییەکانی پەڕگیری توندوتیژ و فاکتەرە هاندەر و پاڵپێوەنەرەکانی نەکردووە، لەوانە گەندەڵی و سیاسەتی مەزهەبی و بڵاوبوونەوەی گرووپە نادەوڵەتییە چەکدارەکان، و لەهەمووی گرنگتر، دەستتێوەردانی هێزە ئیقلیمیەكان. ئەو ستراتیژیەتە هیچ گرنگی بەو هەڕەشە ڕاستەوخۆیانە نادات کە ئێستا گرووپە نادەوڵەتییە چەکدارەکان لەسەر ئاشتەوایی و پڕۆسەی بونیادنانەوە لە عێراق دروستی دەکەن.
دووەم، ئەو رۆڵەی واقیع و دۆخی جیاواز لە ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژ دەیبینێ، لەو ستراتیژیەتەدا گرنگی پێنەدراوە. ڕاستە پەڕگیری توندوتیژ کێشەیەکی نیشتیمانییە، بەڵام پاڵنەر و دەرکەوتن و لێکەوتەکانی پەیوەندییان بە واقیع و دۆخی جیاوازی کۆمەڵگەکانەوە هەیە. بۆ نموونە، توندوتیژی و پەڕگیری لە دۆخی موسڵدا، کە داعش کردی بە پایتەختی خۆی، جیاوازە لەگەڵ توندوتیژی و پەڕگیری لە پارێزگاکانی باشووری عێراق. لە موسڵ، بە نموونە، داعش سودی بینی لە کۆمەڵگەیەکی پشتگوێخراو کە دەیویست جێگرەوەیەکی بۆ سیستەمی سیاسی دوای ٢٠٠٣ هەبێ. بە هەمان شێوە، سەبارەت بە پەڕگیری هەلومەرجی بونیادی هەرێمی کوردستان جیاوازە لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی عێراق. ئەولەویەت و کێشەی سەرەکی لە هەرێمی کوردستان بریتی نییە لە ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆریزم، وەکو لە ناوچەکانی دیکەی عێراق هەیە، بەڵکو ڕێگەگرتنە لە سەرهەڵدانی پەڕگیری توندوتیژ لە مەودادرێژدا. هەر ناوچەیەک ئەولەویەت و هەلومەرجی جیاوازی هەیە، بۆیە، پێویستیان بە ستراتیژیەتی جیاوازیش دەبێ.
سێیەم، لێکۆڵینەوە و کاری مەیدانی ئینستیتیوت، بە تایبەت لە پارێزگای نەینەوا، دەریدەخات کە دەسەڵاتە خۆجێییەكان و کۆمەڵی مەدەنی و توێژەرەکانیش تەنانەت بێ ئاگان لە بوونی بەڵگەنامە و ستراتیژیەتێکی نیشتیمانی لەوشێوەیە. ئەو ستراتیژیەتە بڵاونەکراوەتەوە و تەنانەت بە شێوەی ئەلکترۆنیش لەسەر ئینتەرنێت بەردەست نییە. ئەوەش پێچەوانەی وڵاتەکانی دیکەی ناوچەکەیە، بۆ نموونە لوبنان، کە لەوێدا توێژەر و ئەکتەرەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەرفەتی گفتوگۆکردن و چاودێریکردنی ستراتیژیەتی نیشتیمانی وڵاتەکەیان هەبوو. حکومەتی عێراقی سەرکەوتوو نەبوو لەوەی کە بەشداری بە هەموو لایەنە ناوخۆییەکان بکات لە کاتی داڕشتن و بڵاوکردنەوەی ئەو ستراتیژیەتە. هەرلەبەر ئەوەشە لایەنە ناوخۆییەکان خۆیان بە خاوەنی ئەو ستراتیژیەتە دانانێن. هەروەها ئەو دۆکیومێنتە وەرنەگێڕدراوەتە سەر زمانی کوردی و زمانە ناوخۆییەکانی دیکە.
چوارەم، ستراتیژیەتەکە لە کۆمەڵێک دەرەنجام و پلانی زۆر گشتی و فراوان پێکدێ، کە ناتواندرێ لە واقیعدا جێبەجێبکرێ، ئەوەش سەرکەوتن و جێبەجێکردنی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لە ماوەی ڕابردوودا حکومەتی عێراقی ڕووبەڕووی کۆمەڵێک کێشە و قەیرانی بێکۆتایی و بێئەندازە بوویەوە، لەوانە قەرزداری و کوورتهێنانی دارایی، خۆپیشاندانەکان، ململانێی ئێران و ئەمریکا لەسەر خاکی عێراق، ناسەقامگیری سیاسی، و هەروەها پەتای کۆرۆنا، ئەوەش وایکرد هۆشگیری و ئەولەویەتی بەغدا بگۆڕێ لە جێبەجێکردنی ستراتیژیەتی نیشتیمانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو قەیرانە گەورانە.
لە دەرەنجامدا، داڕشتنی ستراتیژیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی پەڕگیری توندوتیژ لەسەر ئاستی هەرێمەکان پێویستی بە پلان و ئامانجی واقیعی و لەخۆگرتوویی دەبێ. ئەوەش وا دەکات هەموو لایەنە پەیوەندیدارە ناوخۆیی و نیشتیمانییەکان خۆیان بە خاوەنی پڕۆسەکە دابنێن. پڕۆسەی داڕشتنی ستراتیژیەتی نیشتیمانی دەبێ پڕۆسەیەکی جددی بێ، نەوەک تەنیا بۆ ئەوە بێ بگووترێ “ئێمەش ئەو ستراتیژیەتەمان هەیە”. ناوچە و هەرێمە جیاوازەکانی عێراق پێویستیان بە بەرنامەی هەڵقووڵاو لە واقیع و ژینگەی تایبەت بە خۆیان هەیە، هەروەها پلانی ڕوون و واقیعی بۆ جێبەجێکردنی لە ئەرزی واقیعدا.