تەنگ پێهەڵچنینی ئێران لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپەوە سەرسوڕمێنەرە بەڵام پێشبینی لێكراو بووە. پارساڵ ئەمەریكا لە رێكەوتننامەی ئەتۆمی ئێران كشایەوە و بەرنامەی ئابلۆقەدانی سەر ئەو وڵاتەی زیندوو كردەوە. ئێستاش وا كرژیەكی دەستكردی لەناكاوی داهێناوە. پرسیار ئەوەیە: ئایا سیاسەتی دۆناڵد ترەمپ هەتا كوێ بڕ دەكات، وە لەونێوەشدا سیاسەتی عێراق و هەرێمی كوردستان چی بێ؟
ترەمپ شەڕخوازە؟
سیاسەت و رەفتارەكانی دۆناڵد ترەمپ هەمیشە جێگەی سەرنجی جیهان بوونە، بەڵام لە كۆتاییاندا دەركەوتووە كە ترەمپ كورتبینانە وەك بیزنیسمانێكی پارەپەرست بیر لە بەرژەوەندی وڵاتەكەی دەكاتەوە. نایشارێتەوە كە خوازیاری پارەیە نەك شەڕ، شەڕەكانیشی زیاتر بۆ داهاتە نەك بەها. ئەوەتا بە ئاشكرا كەوتوەتە دۆشینی دۆستە عەرەبەكانی بەبێ ئەوەی سوپاسگوزار بێ وەیان گوێ بداتە سەقامگیركردنی ناوچەكە و بڵاوكردنەوەی بەها دیموكراتیەكان.
دەكرێ لە چاوی سەرۆك ترەمپەوە سەیری نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكرێ، كە لە چەندین وڵاتی دەوڵەمەندی وەك ئێران و عێراق و سوریادا بازاڕی ئەمەریكا لاواز بووە و بەهۆی هەژموونی ئێرانەوە دەرفەتی بیزنیسی گەورە بۆ كۆمپانیا ئەمەریكیەكان بوونەتە دەگمەن. خۆ كە دەرفەتی بیزنیسی گەورە تێیاندا هاتنە كایەوە، زۆربەی دۆلارەكان – كۆنتراكتە گەورەكان – روویان لە چین و روسیا و ئەوروپا كردووە. ئەوەش لە كاتێكدایە كە تەنیا لە عێراقدا ئەمەریكا زیاتر لە تریلیۆنێك دۆلاری لە رووخانی سەددام خەرج كرد و دواتر بە زیان لێی دەرچوو. لەوانەش زیاتر، كە باراك ئۆباما و ئەوروپیەكان رێكەوتننامەی ئەتۆمیان لەگەڵ ئێران واژووكرد، لە دوو لاوە گورز بە بیزنسی ئەمەریكی كەوت. یەكەمیان، لە جیاتی ئەوەی رێكەوتننامەكە بە كێشە ئەمنیەكان و سنوورداركردنی نفوزی عەسكەری ئێران ببەستنەوە، كەچی بە پێچەوانەوە ئێرانیان دەوڵەمەندتر كرد كە بتوانێ زیاتریش پەرە بە هەژموونی بدات لە ناوچەكە بدات. دووەمیان، لە دوای هەڵگرتنی ئابلۆقەكە، هیچ كۆمپانیایەكی ئەمەریكی سوودی لە دەرفەتە بازرگانی و ئابووریەكانی ناو ئێران وەرنەگرتووە و وەرناگرێ.
ئیتر ئامانجی سەرەكی سەرۆك ترەمپ هەڵگیرسانی شەڕ نیە و پێشتریش خوازیاری شەڕی دژی ئێرانی نەبووە چونكە دەزانێ پرۆسەی شەڕ گرانبەهایە و بۆ ئابووری وڵاتەكەی خراپە، هاوكات بۆ دووبارە هەڵبژاردنەوەی بە سەرۆك، گرەو لەسەر شەر ناكرێ چونكە دەنگدەرانی ئەمەریكی دەنگ بۆ ئابووری بەهێز دەدەن نەك بردنەوەی شەڕ. جۆرج بوشی باوك شەڕێكی گەورەی لە ساڵی ١٩٩١ لە عێراق بردەوە، كەچی بەهۆی شلەقانی ئابووری وڵاتەكەی، لە هەڵبژاردندا دۆڕاندی.
ئیمڕۆ ترەمپ دەتوانی دەستپێشخەری لە شەڕێكی گەورە بكات بەڵام مسۆگەری نیە كە كۆتاییهێنانەكەی لەسەر دەستی ئەو دەبێ. ئەوەش بێجگە لەو راستیەی كە تەواوی ئیدارەی ئەمەریكی و كۆنگرێس و دۆستە هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا (بە ئیسرائیلەوە) شەر بە بژاردەیەكی باش نازانن. بۆیە، بە پێی لۆژیك، جارێ دۆناڵد ترەمپ كرژیەكان تەنیا بۆ كاری پۆپۆلیستی هەڵبژاردن و ملكەچكردنی ئێران بەكار دێنێ، بەڵگەش ئەوەیە كە جوولە سەربازیەكانی تا ئێستا لە كاری سیمبۆلی یان بەرگریكردن تێنەپەڕیون. تەنانەت كاردانەوەیەكی ئەوتۆی بۆ تەشقەڵە ئێرانیەكانیش نەبووە و هۆشداری داوەتە راوێژكارە نزیكەكانی (وەك جۆن بۆڵتن) كە بە زیادەوە پاڵی پێوە نەنێن و كرژیەكان بەرەو هەڵگیرسانی شەڕ نەبەن.
بەوانە دیارە كە ترەمپ مەبەستی شەڕ نیە، مەگەر فیشەكە شێتەیەك – كە بە پلان وەیان بێ پلان – فتیلەكە داگیرسێنێ، لەو حاڵەتەشدا رەنگە ئەمەریكا كاردانەوەیەكی سنوورداری هەبێ. نیەتی ترەمپ زیاتر لەوەدەچێ كە ئێران پەلكێش بكات بۆ سەرە مێزی گفتوگۆ و رێكەوتننامەیەكی نوێی لەگەڵدا واژوو بكات. تەنانەت ژمارە تەلەفۆنێكیشی داوەتە سویسریەكان و سەرۆكی سویسرا (ئوێلی مۆرەر) بۆ ئەوەی ئێرانیەكان بتوانن راستەوخۆ پەیوەندی بە كۆشكی سپیەوە بكەن. هەڵبەتە، ئەو تاكتیكە كە لەگەڵ كۆریای باكور سەری گرت بەڵام لەگەڵ ئێران زەحمەتە سەر بگرێ، ئەگەرچی، سەرباری گوتە ئاگرینەكانیان، سیاسەتمەدارانی ئێرانی خەڵكی پراگماتیكین و لە هونەری سیاسەت و دینامیەتی هێزدا لێزانن. ئاشكراشە كە ئێرانیەكان لەبەرژەوەندی خۆیان نابینن، بۆیە بەدوور نازانرێ كە هەرخۆیان دەستپێشخەر بن بۆ گفتوگۆ، كە لەوەشدا زۆر هونەرمەندن. لە گفتوگۆیەكانی پێشوویاندا ئێرانیەكان سەلماندوویانە كە زیرەكن، زەحمەتن، چیڕەدرێژن و لە كۆتاییدا بە دەستكەوتی نوێوە لێی دەردەچن. كۆشكی سپی ئەوە دەزانێ بەڵام بەو هیوایەیە لەونێوەدا رژێمی ئێران هەر لەژێر فشاری ئابووریدا لاواز ببێ و دواتر لە كۆتاییدا دوورنیە بتەپێ.
كاردانەوەی ئێران
خەمی گەورەی ئێرانیەكان زیاتر پەیوەستە بە پاراستنی رژێمەیەكەیان، كە لە مەودای كورتدا توانای خۆڕاگرتنی لە بەرامبەر ئابلۆقەی ئابووری هەیە بەڵام لەوە ناچێ توانای خۆراگرتنی بەرامبەر هێرشی زلهێز هەبێ. لە مەودای درێژیشدا ترسیان لەوەدایە ئەگەر ئەو ئابلۆقە توندەی ئێستا بەردەوام بێ، ئەوا لە رژێمەكەیان بكەوێتە بەر هەڕەشەی شلەقانی ناوەكی و هەڵگەڕانەوەی خەڵك و بگرە روخانیشی. بۆیە، ئێران لە حاڵەتی ئامادەباشیدایە بۆ هەر ئەگەرێك لە ئەگەرەكان. سەرۆك كۆمار سەرپەرشتی خانەی قەیران دەكات و كە تێیدا دیراسەتی كاریگەریە عەسكەری و ئابووریەكان و داڕێژتنی سیاسەتی گشتی بۆ هەڵمەتی دیپلۆماتی و ئامادەباشیەكان دەكرێ.
هەندێك لە سەركردەكانی ئێران بەلایانەوە باشترە هەر خۆیان دەستپێشخەری شەڕ بن و چاوەڕێی قەدەر نەكەن. جا هەر ئەو لایەنە لەدەستیان دێت كە فتیلی یەكەم بخەنە ناو باروتەوە. خۆ دەزانن كە ئەمەریكا و ئیسرائیل توانای وەشاندنی گورزی كەمەرشكێنیان هەیە، بەڵام ئێرانیش تواناكانی خۆی بۆ بەرگری و دەستڕۆیشتن نیشان داوە، كە لە شەڕی مان و نەماندا دوودڵیی لە بەكارهێنانی ئامرازەكانی بەردەستی ناكات. تەنانەت، ئێران وای دەردەبڕێ كە تەنیا لە رێگەی مووشەكی مەودای نزیك و مامناوەندیەوە دەتوانێ بە قەدەر كاریگەریی چەندین بۆمبی ئەتۆمی هێرش بباتە سەر ئیسرائیل و وڵاتە عەرەبیە نەیارەكان.
دیارە كە هەڵگرانی ئەو بۆچوونەی سەرەوە لە ئێران كەمینەن و زۆرینەیان دەیانەوێ لە شەڕ بەدوور بن. سەرباری هەندێ گوتاری ئاگرین، دیارە سیاسەتی گشتی ئێران ئەوەیە كە پاساوی شەڕ داگیرسان بەدەستەوە نەدەن. بۆیان باشترە كە جارێ هەتا هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا رایكێشن، بە هیوایەی كە ئیدارەی سەرۆك ترەمپ لەبنەڕەتەوە دەگۆڕێ. خۆ ئەگەر نەشگۆڕا، ئەوا لەوانەیە سیاسەتی خودی ئەو ئیدارەیە گۆڕانكاری بەسەردا بێت.
ئێران رایگەیاندووە كە تەنیا دوو مانگ چاوەڕێ دەكات و ئەگەر ئەمەریكا سیاسەتەكەی نەگۆڕی ئەوا ئەویش كۆتایی بە رێكەوتننامەكە دەهێنێ. هەڵبەتە ئەوە مانای بێباكی دەگەیەنێ و ئەگەری شەڕ زیاتر دەكات، بەڵام لە راستیدا لەوە ناچێ ئێران ئەو هەڕەشەیە بباتە سەر چونكە دەزانێ ئەو كات دۆستە نێودەوڵەتیەكانی لە دەست دەدات و دواتر ئیسرائیل و سعودیە و ئیمارات و وڵاتانی دیكەی ناوچەكەش دەكەونە پشتئەستوورتر دەبن.
بۆیەش تا ئێستا ئێرانیەكان دانیان بەخۆیان و هاوپەیمانە وەكیلەكانیان لە وڵاتانی دراوسێ داگرتووە و خۆیان تا رادەیەك لە ووروژاندن و بەرەنگاری عەسكەری راستەوخۆ لەگەڵ ئەمەریكا و ئیسرائیل پاراستووە. رێگا دیپلۆماسیەكانیان گرتووەتە بەر بۆ دروستكردنی فشار لەسەر ئەمەریكا لەرێگەی ئەوروپا و روسیا و چین و توركیا و عێراق و وڵاتانی دیكە. ئەوەش جگە لە هەوڵی بێوچان بۆ زیادكردنی داهات و هاتوچۆی بازرگانی نێوان ئێران و وڵاتانی دراوسێ هەوڵدان بۆ پشت بەخۆبەستن لە سێكتەری ئابووری جیاوازدا. تەنانەت ئێران پشتبەستنی بە نەوت تا رادەی ٣٧٪ كەم كردووەتەوە.
نیەتی ئیسرائیل
ئیسرائیل دەمێك بوو، بە تایبەتی لە سەردەمی جۆرج بوشی كوڕ، لۆبی بۆ لێدانی ئێران دەكرد و دواتر زۆر لە دژی رێكەوتننامەكەی ئەتۆمی سەردەمی ئۆباما بوو، ئەوەش نەك تەنیا لەترسی بۆمبی ئەتۆمی ئێرانی، بەڵكو لەبەر تەشەنەكردنی هێز و هەژموونی ئێرانی لە دەورودراسێیكەیدا. ئیمڕۆ توانای سەربازی (مرۆیی و چەكداریی) هاوپەیمانە وەكیلەكانی ئێران تا ئەندازەی پەكخستنی ئیسرائیل زیاد بوونه. مووشەكە ئێرانیەكان لە كەلێنە تاریكەكانی ئەو وڵاتانەدا دڵنیایی نابەخشن. بەڵام لە راستیدا لەوە ناچێ ئیسرائیل بیەوێ تووشی شەڕی ئێران ببێ وەیان ئەمەریكا تووشی ئەو جۆرە شەڕە بكات، بەڵكو زیاتر مەبەستیەتی كە رەفتار و سیاسەتی ئێرانی لەناوچەكە بگۆڕێ و وازی پێ لە بەرنامەی ئەتۆمی بێنێ.
دیارە ئیسرائیل متمانەی بە هێز و توانا موخابەرایەتیەكانی خۆی هەیە تا لە بەرامبەر ئێراندا شەڕ نەدۆڕێنێ، ئەگەرچی مەرج نیە هەموو ئامانجەكانی پێ بێتە دی. وە لە مەودای كورتیشدا لە بارودۆخەكە رازیە، بەڵام ترسی لە ئایندەی دوور هەیە. دەشزانێ كە شەڕ بێسوودە چونكە ئەگەر ئیمڕۆ بنكە ئەتۆمیەكانی ئێران بە بۆمبابارانیش هەڵتەكێنرێن، ئەوا بەرنامەی بۆمبی ئەتۆمی تەنیا چەند ساڵێكی كورت دوادەكەوێ و ئێران سەرلەنوێ دەست پێدەكاتەوە. ئیتر لە رۆژگاری ئیمڕۆدا، لەوە ناچێ كە ئیسرائیل شەڕی بوێ و لۆبیەكەی زیاتر بۆ تەنگهەڵچنین بووە بە ئێران.
پێگەی عێراق و هەرێم
پێگەی عێراق و هەرێمی كوردستان، وەك شانۆیەكی ستراتیژی بۆ ململانێ ئیقلیمی و جیهانیەكان، زۆر گرنگ و هەستیارە وە دەكرێ حكومەتەكانی بەغدا و هەولێر پەیڕەوی هەمان پۆڵەسی بكەن لەسەر بنەمای هەمان پرینسیپ.
ئەمەریكا و ئێران دەمێكە لە هەموو ئاستێكی بڕیاردا تۆڕی هاوپەیمانێتیان لەگەڵ هێزە لۆكالیەكانی عێراق بەربڵاو كردووە و لەچوارچێوەی بەرژەوەندی وڵاتەكانیانەوە هەوڵی بەكارهێنانیان داوە. لەولاوە، ئێرانیەكان خەریكی پەرەپێدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانین لەگەڵ عێراق، بە تایبەتی لە بواری نەوت. وە لەبەرژەوەندیاندایە كە حكومەتی عێراق رازی بكەن بەوەی هەناردەی نەوت كەم بكاتەوە و ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و تێكدانی پلانەكانی ئەمەریكا، وە دواتر ببێتە هۆی كۆتاییهێنان بە ئابلۆقەكەی سەر ئێران. بە دیوەكەی دیكەشەوە، ئەمەریكیەكان فشارێكی زۆریان خستووەتە سەر عێراقیەكان تا فێڵیان لێ نەكەن و ئابلۆقەكەی سەر ئێران نەشكێنن. بێگومان ئەمەریكا دەزانێ كە عێراق زۆر لاوازە و لە ژێر زێدە فشاردا سەقامگیریەكەی لەدەست دەدات و بەوەش هەر ئێران سوودمەند دەبێ. بۆیە، ئەمەریكا تا رادەیەك ئامادەیە فشارەكانی بۆ سەر عێراق سنووردار بكات.
لە عێراقدا، هیزە لۆكالیەكان چەندین بەش و لایەنن. هەیانە هەڵگیرسانی شەڕ بە دەرفەت دەزانن بۆ گۆڕینی هاوكێشەكان و رزگار بوون لە هەژموونی ئێرانی بەسەر عێراقدا، كە تا ئێستا رۆڵێكی دروستكەرانەی لە سەقامگیركردنی ئەمنی و گەشەپێدانی ئابووری و سیاسی و دیموكراسی وڵاتەكەدا نەبینیوە. بێگومان ئەوانە بە گەشبینیەكی زێدەوە، بگرە بە رەش و سپی، دەڕواننە ئەو ململانێیەی نێوان ئێران و ئەمەریكا وە وای دادەنێن كە شەڕی ئەمەریكا دەبێتە شەڕی رووخانی رژێم وەیان داهێنانی نیزامێكی نوێ لە عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو بۆچوونەش زۆر دوورە لە واقیع و لە بیركردنەوەی ئەمەریكی و ئێرانی و ئیسرائیلی.
هێزی دیكەش هەن لە عێراق كە هاوپەیمانی ئێرانن و دوارۆژی خۆیان لەگەڵیدا گرێداوە و دوورنیە لە كاتی شەڕی چارەنوسسازدا هاوكاریشی بكەن. هەندێكی دیكەش نیگەرانن لە سیاسەتی ئەمەریكا لە عێراق، كە هێشتا روون نیە و ئەوانی پێشتریش بەردەوامێتیان نەبووە. خۆ لەوە ناچێ ئیدارەی ئێستا ئەولەویەتی دابێتە دیموكراسیەت و سەقامگیركردن، بەڵكو زیاتر لە چوارچێوەی دژایەتی كردنی ئێراندا مامەڵەی لەگەڵ هێزە عێراقیەكان كردووە و زیاتر زمانی هەڕەشەكردن بە پەیامەكانیەوە زاڵە، كە ئەوەش زۆر جیاوازە لە سیاسەتی ئیدارەكانی پێشوو.
ئیمڕۆ چاوی جیهان لەسەر عێراقیەكانە بۆ هەر جموجۆڵیكێ لایەنگیرانە لەنێو هێزە ئقلیمی و جیهانیەكان. خۆ لە كەشی سیاسی و ئامرازەكانی زانیاری، هیچ شتێك نەماوە لە عێراقدا كە لە ئەمەریكا و ئێران بشاردرێتەوە. واتە، بەزاندنی هەر سنوور و خەتێكی سوور لەلایەن ماسیە بچووكەكانەوە بە ئاسانی دەبینرێ و بە وورووژاندن و شەڕ پێفروشتن لەقەڵەم دەدرێ و سزاش بەدوای خۆیدا دێنێ. بۆیە تاكە پێشنیاز بۆ سەركردە عێراقیەكان و ئەوانی هەرێم بریتیە لە پاراستنی بێلایەنی و دووركەوتنەوە لە شەڕی حوتەكان هەتا كاتی تێپەڕبوونی ئەو گەوارەیە. گرنگە كە رێگە بە هیچ هێزێك نەدرێت كە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ هێرش بكاتە سەر بەرژەوەندیە ئەمەریكی یا ئێرانیەكان لە ناوەوەی عێراقدا، وەیا لە ناو عێراقەوە بەرەو دەر. ئەوكات هیچ هۆكارێك لە ئارادا نابێ كە خاكی هەرێم بكرێتە ئامانجی، وەیان گۆڕەپانی، هێرشی تێكدەری هیچ كام لایان.