Back

دیداری مێری 2018: لامەرکەزیەت و بەدامەزراوەییکردن

دیداری مێری 2018، پانێلی یەکەمریفۆرم لە سیستەمی حوکمرانی: لامەرکەزیەت و بەدامەزراوەیی کردن

  • قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆک وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان
  • بەشیر خەلیل حەداد، جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمانی عیراق
  • نەوزاد هادی، پارێزگاری هەولێر
  • عەلی دووای لازم ئەلفەرتوسی، پارێزگاری میسان
  • تورهان موفتی، وەزیری پێشووی کاروباری پارێزگاکان (سەرپەرشتیار)

لە پێشەکی ئەم پانێلە تورهان موفتی ئاماژەی کرد کە پەنێلەکە باس لە سەر گرفت و قەیرانەکانی حکومەتە لۆکالەکان لە چوار سالی رابردوو و گرفتەکانی بەردەم پرۆسەی لامەرکەزیەت و شۆرکردنەوەی دەسەڵات لە عێراق و هەرێمی کوردستان دەکات. موفتی جەختی کردەوە کە هەندێك بابەتی وەك لامەرکەزیەت تەنیا پێویستی بە یاسا نیە، بەڵکوو پێویستی بە کەلتووریشە. لەوانە پێویست بە کەلتوری پەیوەندی و یەكتر قبوڵکردن لە نیوان دەوڵەتی ناوەندی و هەرێم و شۆركردنەوەی دەسەڵاتەکان لە نیوان ناوەند و پارێزگاکان. هاوکات موفتی ئاماژەی بەو راستیە دا کە لامەرکەزیەت لە عێراق هەوراز و نشێوی زۆری بینیوە و پەیوەست بووە بە ویست و خواستی سیاسی. بۆ نموونە پێداچوونەوەی دووەمی یاسای ٢١ سالی ٢٠٠٨ بە سوودی لامەرکەزیەت بووە، بەڵام بە هۆی گۆران لە میزاجی سیاسی لە پێداچوونەوەی سێیەمدا پاشەكشە لە لامەرکەزیەتی تێدا بە دی دەکرێت. موفتی ئاماژەشی بە جیاوازیەکانی دەستەڵاتی پارێزگاکانی هەرێم و ئەوانی دەرەوەی هەرێم کرد بە هۆی بوونی دوو یاسای جیاواز بۆ هەریەكەیان. پاشان  بەرپرسە پایە بەرزەکانی ئامادە بوو لە ڕوانگەی جیاواز بابەتەکەیان شرۆڤە کرد و باسی گرفتە یاسایی و پرەکتیکیەکانی بەردەم پرۆسەکەیان کرد. هاوکات ڕای خۆیانیان لە سەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی گرفتەکان پێشکەشی ئامادەبووان کرد.

لە وتەکەیدا قوباد تاڵەبانی جەختی لە سەر کێشە و گرفتەکانی هەرێم لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨ کرد و تیشکی خستە سەر ئەو ریفۆرمانەی حکومەت بە مەبەستی سەرکەوتن بە سەر گرفتەکان جێبەجێی کردوون و باسی لە گرفتەکانی بەردەم شۆرکردنەوەی دەستەڵات و لامەرکەزیەت کرد. بڕینی بودجەی هەرێم لە لایەن بەغدا، هێرشی داعش، گەندەڵی بەربڵاو، زۆری فەرمانبەر و كێشەی خۆپیشاندانەکان کۆمەڵێك لەو بەربەست و قەیرانانەن تاڵەبانی باسی لێوە کردن. ئەوانە حکومەتیان ناچار کرد دەست بە چاکسازی بکات بۆ رزگار کردنی حکومەت و هەرێم. یەکڕیزی و یەگرتوویی ئەنجومەنی وەزیران و چاونەترسی لە جێبەجێ کردنی ریفۆرمەکان، وەک پرۆسەی بایۆمەتری ١،٢٠٠،٠٠٠ فەرمانبەر بۆ دۆزینەوەی بندیوار و خاوەن دوو مووچە و سێ مووچە نایاساییەکان وچاکسازی ئیداری لە پرۆسە و تێچووی ٤١٣ خزمەتگوزاری کە هەرێم پێشکەشی هاوڵاتیانی دەکات، لە کۆتاییدا بوونە هۆی پاراستنی هەرێمی کوردستان و حکومەت. لە هەمان کاتدا تاڵەبانی ئاماژەی دا بەوەی کە پرۆسەی ریفۆرم کۆتایی نەهاتووە و پێویستە حکوومەتی داهاتوو بەردەوام بێت لە چاکسازی بە مەبەستی سەرکەوتنی پرۆسەکە و پێش خستنی هەرێم. لە هەمبەر پرۆژەی دابەزاندنی دەسەڵاتەکان، تاڵەبانی جەختی لەوە کردەوە کە لێکۆلینەوەی زیاتر پێویستە بۆئەوەی بە شێوازێکی زانستی دەسەڵاتە كارگێڕی و دایراییەكان شۆربکرێنەوە بۆ حکومەتە خۆجێیەکان، بۆ ئەوەی کێشەی فرە توێژیی دەسەڵات لە ناو حکومەتدا چارەسەر بێت. ئەم کێشەیە کاتێك سەرهەڵدەدات کە بەرێوەبەرێك دڵنیا نیە کە دەسەڵاتی سەرەوەی خۆی لەدەست بەرێوەبەری گشتی و وەزیری وەزارەتەکەیەتی یا خود بەرپرسی یەکەی ئیداری ناوچەکەی (بەرێوەبەری ناحیە، قایمقام یا پارێزگار).

دکتۆر بەشیر خەلیل حەداد وتەکەی تەرخان کرد بە بابەتی دابەزاندنی دەسەڵات و ئەو ریفۆرمانەی پێویستە بۆ باشترکردنی پرۆسەی حوكمڕانی بکرێت. بە ئاماژەکردن بەوەی عیراق وڵاتێکی فیدراڵە، دکتۆر بەشیر ڕوونی کردەوە کە شۆرکردنەوەی دەسەڵاتەکان بۆ هەرێم و پارێزگاکان لە سەر بنەمای دەستور و یاسای ژمارە ٢١ ی ساڵی ٢٠٠٨ە، کە لە لایەن پەرلەمانی عیراق پەسند کراوە. بەڵام ئەم یاسایانە بێ کەموکوڕی نین و دەستێوەردان لە دابەزاندنی دەسەڵاتەکان هەیە وپرۆژەکان بە ڕێكوپێکی جێبەجێ ناکرێن. حەداد باسی سەردانەكانی بۆ چەند پارێزگایەك کرد و گوتی بە هۆی تێکەڵبوونی دەسەڵاتەکان بەرپرسەکان نازانن وەزیر بەرپرسیانە یا پارێزگار، وە بە هۆی دەستێوەردانیش ئەو بریارانەی دراون جێبەجێ ناکرێن و خەڵك بۆ دەستەبەری خزمەتگوزاریەکان خۆپیشاندان دەکەن. لە میانی باسکردن لە پەیوەندیەکانی هەرێم و بەغدا، حەداد ڕوونی کردەوە کە لەگەڵ ئەوەی دەستووردەسەڵات و موستەحەقاتی هەرێمی دیاری کردووە، بەڵام بەغدا ئامادە نیە بە تەواوی مافی هەرێم بدات، بۆ نموونە بەشە بوودجەی نانێرێت یا لە کەرتی وزە کە پێویستە بە هاوبەشی بەرێوە ببرێت گوێ بە داواکاریەکانی هەرێم نادرێت. لە ڕوانگەی حەداد چارەسەری جێبەجێ کردنی دەستور و پێداچوونەوەی یاسای ژمارە ٢١ی سالی ٢٠٠٨ لە پەرلەمان دەتوانێت ببێتە چارەسەری ئەم جۆرە کێشانە، بە تایبەت یاسای ٢١ کە بە دیدی حەداد دەسەڵاتی رەهای داوە بە پارێزگاکان بە بێ دانانی چاودێری پێویست بۆ دەسەڵاتەکانیان. هەر بۆیە ئەو یاسای ژمارە ٣ی سالی ٢٠٠٩ پەرلەمانی کوردستان سەبارەت بە دابەزاندنی دەسەڵاتەکان بۆ پارێزگاکان بە باشتر دەزانێت و ئاوەدانی کوردستان وەك ئاماژەیەکی سەرکەوتنی ئەم یاسایە دەزانێت.

بە وتەی نەوزاد هادی بابەتی دابەزاندنی دەسەڵاتەکان بابەتێکی تازەیە لە عیراق و بۆ ساڵانی پاش  ٢٠٠٣ دەگەرێتەوە، بەڵام بە هۆی دەستێوەردان و ململانێی سیاسی سیستەمەکە سەرکەوتوو نەبووە و پارێزگارەکان لە خەرج کردنی بودجەی پارێزگاکەیان بۆ خزمەت کردنی خەڵك دەستکراوە نین. وەکوو روونکردنەوەی زیاتر هادی باسی لەوە کرد کە لەو پارێزگایانەی پارتێکی سیاسی زۆرینەی دەنگەکانی هەیە بارودۆخ باشترە بۆ خزمەت کردن. هادی بائاماژەی بە پارێزگای بەسرا کرد کە سەرباری بەردەستبوونی دوو ملیار دۆلار، كەچی ملمـلانێ و دەستێوەردانەکان ڕێگر بوونە لە خەرج کردنی پارەکە بۆ دابین کردنی خزمەتگوزاریەکان.  بە پێچەوانەی ڕای بەشیر حەداد، نەوزاد هادی بڕوای وایە کە بە گوێرەی دەستوور و یاسا عیراقیەکان (یاسای ٢١ سالی ٢٠٠٨) پارێزگاکانی عیراق سەروەری و دەسەڵاتی زیاتریان هەیە بە بەراورد لەگەڵ پارێزگاکانی کوردستان، بەڵام ئەوەی لە ڕاستیدا دەگوزەرێت ئەوەیە ئەم دەسەڵاتانە وەکوو لە یاساکان باسکراون شۆر نەبوونەتەوە بۆ پارێزگاکان.

عەلی دووای لازم ئەلفەرتوسی وتەکەی بۆ باسکردنی یاسای پەیوەندیدار بە شۆرکردنەوەی دەسەڵاتەکان، پێداچوونەوەی یاساکە و گرفتەکانی بەردەم جێبەجێ کردنی تەرخانكرد. لە ڕوانگەی ئەلفەرتوسی، “لامەرکەزیەت یەکێك لە کۆلەکەکانی دیموکراسی و سیستەمی حوكمڕانی دروستە”، بەڵام دابەزاندنی دەسەڵاتەکان لە عیراق پرۆسەیەکی بێ كێشە و ڕەوان نەبووە، چونکە وەزیر و فەرمانبەری وەزارەتەکان حەز ناکەن بە ئاسانی دەسەڵاتەکانیان بۆ پارێزگاکان دابەزێنن. یاسای ژمارە ٢١ی سالی ٢٠٠٨ سێ جار پێداچوونەوەی بۆ کراوە، یەکەمیان لە سالی ٢٠١٠، دووەمیان لە ٢٠١٣ و سێیەمیان لە ٢٠١٨، و ئەلفەرتوسی پێداچوونەوەی سێیەم بە “مەترسیدار” ناودەبات چوون پاشەکشەی تێدایە لەو دەسەڵاتانەی بە پارێزگاکان دراوە. ئەلفەرتوسی جەختی لە سەر ئەوە کردەوە کە پێداچوونەوەکانی یەکەم و دووەم لە قازانجی پارێزگاکان بوون بەڵام هەرگیز بە تەواوی جێبەجێ نەکران، کەچی پێداچوونەوەی سێیەم تەنیا سێ رۆژ پاش دەرچوونی لە لایەن هەندێك وەزارەت جێبەجێ کرا.

Comments are closed.