دیداری مێری 2018، پانیلی چوارەم: یەکێتی ئەوروپا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: دەوڵەتسازی بۆ رێگرتن لە توندوتیژی
- رامۆن بڵێکوا، باڵوێزی یەکێتی ئەوروپا لە عیراق
- ستیڤن بلۆکمانز، سەنتەری لێکۆلینەوەی سیاسەتی ئەوروپی، بروکسل
- کامەران موحەمەد، لێکۆلەر لە ئینستۆتی مێری
- تینا گادێ، لێکۆلەر لە ئەنیستۆتی نەرویجی بۆ کاروباری نێودەوڵەتی
- مۆرتین بۆوس، ئەنیستۆتی نەرویجی بۆ کار و باری نێودەوڵەتی (سەرپەرشتیار)
ئەم پانێلە بە وتەکانی مۆرتین بۆوس دەستی پێ کرد کە تێدا ئاماژەی بە گرفتەکانی بەردەم پێشگرتن لە توندرەوی و توندئاژۆیی لە ڕادەبەدەر کرد بە تایبەت لەو ناوچانەی دەولەت و دەستەڵاتەکەی لاوازن و ئەو جێگانەی حکومەت تێدا ناکارایە.بە وتەی بۆوس، ولاتانی رۆژئاوا و بیانی بە گشتی، دەتوانن یارمەتی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناڤین بدەن کە بە شێوازێکی گونجاو پەرە بە دامەزراوە ناوخۆییەکانیان بدەن، بەڵام ناتوانن ببن بە جێگرەوە لە پرۆسەی دەولەتسازی لەو ولاتانە. سەبارەت بە توندرەو بوون و تووندئاژۆیی لە رادەبەدەر، ئامانج ئەوەیە تێ بگەین بۆ ئەم دیاردەیە روو دەدات؟ بۆوس جەختی کردەوە کە فەکتەری ئاینی بە تەنیا هۆکاری ئەم دیاردەیە نیە، بەڵکوو هۆکاری ئابوری (نەبوونی کار)، کۆمەلایەتی (رەتکردنەوە لە لایەن کۆمەلگا)و هەروەها فەکتەری ژینگەیی و چەند هۆکاری دیکەش بەشدارن لە سەرهەلدانی ئەم دیاردەیە. ئەو جەختی کردەوە لە سەر پێویستی وردبوونەوە لە زانیاری لۆکالی و دیارکردنی رەگ و ریشەی ململانێکان لە ڕێگای پشت بەستن بە زانیاری بە دەست هاتوو لە ناوچەکە، نەوەك لە سەر بنەمای هەندێك تیور و چوارچێوەی ئەبستراکت کە لە بروکسێلەوە دارێژراون. هاوکات بۆوس وتی پێویستە هاوسەنگی هەبێت لە نیوان هەنگاوەکانی پاراستنی ئاسایش و هەنگاوەکانی پەرپێدان بۆ بەربڵاو کردنی چەمکی دەستێوەردان و گرنگی زیاتر دان بە پەرەپێدان. لە کۆتاییش تێبینی کرد کە بەش بەش بوونی کۆمەڵایەتی سیاسی لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناڤین کە بە هۆی نەبوونی رێککەوتن لە سەر پێکهاتەی کیانی سیاسی دروست بووە گرفتێکی سەرەکیە لە رێگری کردن لە توندوتیژی لە ڕادەبەدەر.
رامۆن بڵێکوا لە دەستپێکی وتەکانیدا ئاماژەی دا کە گرنگیدانی یەکێتی ئەوروپا بە عێراق بۆ دەرکەوتنی ئەو ڕاستیە دەگەرێتەوە کە ئاسایشی یەکێتی ئەوروپا لە دەرەوەی سنوورەکانیەوە دەست پێ دەکات نەك لە ناوەوە. بەڵام ئامانجەکانی یەکێتی ئەوروپا گۆرانکاریان بەسەردا هاتووە. لە سەرەتا ئامانجەکانی یەکێتی ئەوروپا بریتی بوون لە چارەسەركردنی ململانێ و بەرێوەبردنی قەیران، لە سەر بنەمای ئەوەی جیهان بووەتە شوێنێکی پر مەترسی و دابەش بوو، کە بە زەحمەت دەتوانرێت ئاراستەی رووداوەکانی تێدا بخوێنیتەوە. یەکێتی ئەوروپا سیاسەت و کەرەستەی خۆی هەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی و ستراتیژی ئەوروپا هێدی هێدی لە رووبەروو بونەوەی داعش گۆراوە بۆ قۆناغی چالاك بوون لە بواری دیکە بە دیدێکی گەشبینانە.
باڵوێز بڵێکوا ئاماژەی بە شەش ئاستەنگدا لە ناوچەکە، كە بریتین لە رووخانی سیستەمی جێگیر لە پاش قۆناغی کۆلۆنیالیزم، سەرهەڵدانەوەی شوناسی ئیتنی و عەشیرەیی و تایەفەگەری بە هۆی نەمانی دام و دەزگاکانی دەوڵەت، هەستانەوەی شیعە، توورەیی سوننە بە هۆی ئەوەی هەست دەکەن پەراوێز خراون و زوڵمیان لێ دەکرێت، داواکاری کورد بۆدەسەڵاتی زیاتری سیاسی، و مەترسی پێکدادانی زیاتری ناوچەیی (وەك پێکدادانەکان لە سوریا و یەمەن و عیراق و سومالیا). لە کۆتایدا یڵێکوا گەشبینی خۆی بۆ داهاتووی عیراق دەربڕی و گوتی عیراق سەرچاوەی هەموو کێشەکان بوو لە ناوچەکە، کە چی ئیستا خەریکە دەبێت بە مۆدیلێك بۆ ناوچەکە، ئەمەش بە هۆی ئەوەی توانیویەتی بە سەر ئەو کێشانەی باسمان کرد تا ڕێژەیەکی باش سەرکەوێت و هاوکاری لە ناو پێکهاتەکانی دەستەبەر بکات.
ستیڤن بلۆکمانز گوتی کە هەنووکە توندوتیژی رادەبەدەر لەگەڵ ئەوەی کاریگەری دەکاتە سەر کۆمەڵگا خۆجێیەکان، لە هەمان کاتدا شەپۆڵی نێگەتیڤ دەنێرێتە هەموو جیهان و سنوورەکانی نیوان ئاسایشی ناوخۆ و ئاسایشی دەرەوەی کاڵ کردووەتەوە. چەکدارە تیرۆریستە بیانیەکان، لەوانە ئەوروپیەکان، تەنیا یەك لایەنی ئەم کێشەیەن. کەواتە لە بەرەنگار بوونەوەی توندوتیژی رادەبەدەر یەکێتی ئەوروپا ئامانجی تایبەتی خۆی هەیە. ئەمە لە کاتێکدایە کە یەکێتی ئەوروپا وەك ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی لە سەرەوە و دەرەوەی دەوڵەتە ئەندامەکانیەوە، تەنیا رۆڵی پالپشتیکاری هەیە. لەوكاتەی كە لە بوواری ئاسایشی ناوخۆ و دژەتیرۆر و دانانی میکانیزمی هاوکاری ناوخۆیی زۆر کارا و کاریگەرە، بەڵام لە ئاسایشی دەرەوە بەو شێوازە کاریگەر نیە.
بلۆكمان چوار ئامانجی دەرەکی یەکێتی ئەوروپای پێناسە كرد، كە بریتین لە: ١- باشتر تێگەشتن و بەرەنگاربوونەوەی رەگوڕیشەی توندوتیژی رادەبەدەر، ٢- بەهێزکردنی ئەکتەرەکان، لەوانە دەوڵەت و خوارەوەی دەوڵەت و ئەکتەرە ناحكومیەكان، ٣- بەهێزکردنی ئەو کۆمەلگایانەی مەترسیان لە سەرە لە رێگای بە هێز کردنی بەرگەگرتنیان، ٤- بەرزكردنی توانای رێگریکردن و دژایەتیكردنی توندوتیژی لە کۆمەلگای مەدەنی و لە میدیا. لە گەیشتن بەم ئامانجانە یەکێتی ئەوروپا رووبەڕووی چوار ئاستەنگ بووەتەوە. کێشەی هاوئاهەنگی لە نیوان کۆمەک بەخشەکان، کێشەی خاوەنداریەتی لۆکالی (کێ لۆکالە؟ بۆ نموونە بەغدا یا هەولێر؟)، هەستیاربوون یا نەبوونی یەکێتی ئەوروپا بۆ ململانێکان (لە سەر بنەمای دینامیکە ناوخۆییەکانی یەکێتی ئەوروپا) و کێشەی دوورکەوتنەوەی یەکێتیەکە لە رێزگرتن لە ماف و ئازادیە سەرەتاییەکان کە خۆی رایگەیاندووە.
کامەران پاڵانی باسی لەوە کرد کە حکومەتی عیراق و حکومەتی هەرێمیش جیاوازی ناکەن لە نیوان تیرۆریزم و توندوتیژی رادەبەدەر، و بە هەمان شێوەش لە نێوان بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی رادەبەدەر، وە پێشگرتن لە توندوتیژی رادەبەدەر. عێراق جەخت لە سەر بە کار هێنانی هێزی ڕەق دەکاتەوە لە رووبەروو بوونەوەی تیرۆر، واتا هێزی سەربازی و ئەمنی بە کار دەهێنێت بۆ کاریگەری راستەوخۆی کورت مەودا.
دەرەنجامە سەرەتاییەکانی راپرسی و چاوپێکەوتن و پێداچوونەوەی دۆكیۆمەنتەكان لە سەر بابەتەکە، هەر وەکو ڕێژەی کەمیی بەشداریكردنی دەنگدەران لە هەلبژاردنەکان دەری دەخات، کێشەی نەبوونی متمانە بە دامودەزگا ئەمنیەکانی عیراق دەردەخات. خەڵک هەست دەکەن كە لە دەرەوەی پرۆسەی دروستکردنی بریارن، هەم لە ئاستی لۆکالی و هەم لە ئاستی دەوڵەت. محەمەد بانگەشەی ئەوەی کرد کە بێ بەشداری و پاڵپشتی خەڵک پرۆسەی بەرپەچدانەوەی مەترسی توندوتیژی رادەبەدەر ئەنجامی نابێت.
١- نەبوونی ستراتیژیەکی تۆكمە و هەماهەنگ لە هەولێر و بەغدا
٢- بۆشاییەك هەیە لە نیوان جیهانی سیاسەت و جیهانی لێکۆلەران، و پێویستیان بە زمانێکی گفتگۆیە هەردوولا لێی تێبگەن
٣- کێشەی لێکۆلینەوە لە عێراق ئەوەیە دۆزینەوە و ئەنجامەکان لە عێراق و باشوری عێراق و کوردستانی عێراق زۆر جیاواز دەبن
٤- لە هەمان کاتدا پێویست بە تێگەشتنە لە داینامیکی ئالۆزی ناوچەکە
٥- ئاسایشی مرۆیی یا روانگەی بنیاتنانی دەوڵەتی وەڵامدەر زەحمەتە بتوانرێت جێبەجێ بکرێت، بە هۆی ململانێ درێژخایەنەکان؛ لە بەر ئەوەی عێراق ئیستا لە قۆناغی سەقامگیربوونەوەدایە.
٦- هەستی نادڵنیایی باڵی بە سەر وڵات داکێشاوە و توندئاژۆکان بەڵێنی دەستەبەرکردنی دڵنیایی دەدەن.
٧- خەڵك هەست ناکەن پۆلیس لە خزمەتی ئەواندایە، بۆیە خۆیان ئاسایش دەگرنە دەست خۆیان.
٨- ئەوە گرنگە كە بەردەوام هاوئاهەنگی لەگەڵ لایەنەکانی دیکەی بەشدار لە هاوکێشەکە بکرێت، بۆ نموونە پێش بڵاوکردنەوەی ریپۆرتەکان بە هاوبەشەکانی دیکەی پیشان دەی.
٩- ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان بوونیان زۆر پێویستە لە دروستکردنی پەیوەندی لە نیوان ئەو بەرپرسانەی بڕوایان بە ئاسایشی مرۆیی هەیە لەگەڵ لێکۆلەران و کۆمەلگا خۆجێیەکان.
١٠- بەهێزکردنی حکومەتی خۆجێیی و دروستکردنەوەی دام و دەزگای شەرعی لە ئاستی وڵات پێویستن.
١١- رێگەدان بەوەی پۆلیسەکان لە خودی کۆمەڵگاکان بن كە لەوانەیە ئەنجامی باشی هەبێت، لە هەمان کاتیشدا بە هۆی ئەو دابەشبوونەی لە عێراقدا هەیە لەوانەیە ببێتە هۆی سەرهەلدانی کێشەی زیاتر.
تینا گادێ ووردبووەوە لە دۆزینەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە: “ئایا دامەزراوە فەرمیە ئیسلامیەکان لە عەرەبستانی سعودی، مەغریب و لوبنان رۆلیان هەیە لە پێشگرتن بە توندرەوی ڕادەبەدەر،و ئایا وانەکان بۆ عێراق چین؟”. لە عەرەبستانی سعودی دامودەزگا فەرمیەکان بە دوو شێواز ڕێگرن لە توندوتیژی رادەبەدەر. یەکەم لە رێگای چاکسازی خەڵكە جیهادیە بەندکراوەکان، ئەویش لە رێگای بەکارهێنانی وەهابیزم و جەخت کردنەوە لە سەر پێویستی گوێرایەلی حاکمی کۆمەلگا (ولی الأمر). دووەم لە رێگای دانانی پرۆگرامی ڕێگر لە توندوتیژی بۆ خەڵک. لە هەمان کاتدا و لە پاش هاتنی داعش، دامودەزگای وەك سەنتەری جیهانی بۆ دژایەتی ئایدیۆلۆژی توندرەویی دامەزراون کە لە دەرەوەی دامودەزگا فەرمیە ئاینیەکانن.
مەغریب سێیەمین وڵاتی عەرەبیە کە لە پاش سعودیا و تونس زۆرترین ژمارەی شەرکەری بیانی توندڕەوی هەیە (لە ڕیزی هێزە تیرۆریستەکانی وەك داعش). لە مەغریب وەك بەشێك لە سیاسەتی دژە سەلەفیەت، بە فەرمانی پاشایەتی سەلەفیە جیهادیەکان لێخۆشبوونیان بۆ دەرچوو و لە ئەنجامدا زۆربەیان ڕێکخراوی ناحوکمی ئاینی یا قوتابخانەی ئیسلامیان دامەزراند و لە حکومەت نزیک بوونەوە. هەروەها پرۆگرامی (مەنهەجی) خوێندنی ئیسلامی و دامودەزگاکان چاکسازیان تیا کرا.
لە لوبنان دامەزراوە فەرمیە ئیسلامیەکان لاوازن و تەنیا رۆل لە سیاسەتی ناوخۆیی دەگێرن. توندئاژۆیی لەو وڵاتە دوو سەرچاوەی سەرەکی هەیە، سەلەفیزمی هاوردەكراو لە دەرەوەی سنوورەکانی لوبنان و توندئاژۆیی لە ئەنجامی ململانێ سیاسیە ناوخۆییەکان. بۆ نموونە، هەندێك جار بە هۆکاری سیاسی تەنازول بۆ هەندێك وتارخوێنی توندرەوی سەلەفی دەکرێت. گادێ پێشنیاری کرد ئۆتۆنۆمی زیاتر بدرێت بە “دارالفتوی” بۆ بەرز کردنەوەی ئاستی متمانەی لە نیوان جەماوەر.
لە کۆتاییدا گادێ باسی لە سێ وانە كرد بۆ عێراق. یەکەمیان پێدانی ئۆتۆنۆمی زیاتر بە دامەزراوە ئاینیەکان، دووەمیان بە باش نەزانینی ئەوەی دامەزراوە ئیسلامیەکان بکەونە ژێر کۆنترۆلی ناراستەوخۆی شیعە، وا سێیەمیان چارەسەرکردنی هۆکارە بنچینەییەکانی سەرهەڵدانی داعش بۆ ئەوەی زاناکانی سونەش پاڵپشتی دژایەتی توندوتیژی رادەبەدەر بکەن.