دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە 15ی شوباتی 2022 بڕیاریدا كە هەناردەکردنی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە كارێكی نادەستوورییە و گرێبەستەکانیان لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان نایاسایین. ئینستیتیوتی مێری مێزگردێکی لەژێر ڕێنماییەکانی چاتام هاوس لە ڕێکەوتی 21 ی شوباتدا رێکخست بۆ تاوتوێکردنی بارودۆخی سیاسی عێراق و لێکەوتەکانی بڕیاری دادگای فیدراڵی و بژاردەكانی بەردەم هەرێمی كوردستان. لەو مێزگردەدا بژاردەیەك لە سیاسەت داڕێژەران و سیاسەتمەداران و ئەکادیمی و چالاکوانانی کۆمەڵگای مەدەنی ئامادەبوون. لەو راپۆرتەدا، پوختەی شیكردنەوەی تەوەرەكان و راسپاردەكان رووماڵ كراون.
چوارچێوەی دیبەیت
دیبەیتەكان لە چوارچێوەی دوو تەوەری سەرەكیدا ئەنجام دران:
تەوەری یەکەم: سەربەخۆیی دارایی و ئابووری بۆ هەرێمی کوردستان یەکێکە لە کۆڵەگە سەرەکیەکانی مانەوەی وەک قەوارەیەکی نیمچە سەربەخۆ. هەرێمی کوردستان هەرێمێکی بەرخۆر (رەیعی)یە و بەشی زۆری پشتی داهاتی بە نەفت و گاز بەستووە. بۆیە، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق، كە چالاكیە نەوتیەكانی هەرێمی بە نایاسایی و نادەستووری وەسفكرد، گورزێك بوو بۆ هەڵتەكاندنی ئەو كۆڵەگەیە و بنكۆڵكردنی كیانی هەرێم و لاوازكردنی توانا دارایی و سیاسیە سەربەخۆیەكەی. ئەوەش دەیسەلمێنێ کە بڕیاری دادگا، كە قابیلی تانەلێدان یان پشتگوێخستن نیە، بڕیارێکی سیاسیە بە پلەی یەكەم. دەبێت هەرێمی كوردستان زۆر بە وریایی مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكانی ئەو دادگایە بكات. پرسیارە گرنگە ئەوەیە: چارەسەر چیە؟ ئەركی سەركردەی هێزە كوردستانیەكان و حكومەتی هەرێمە كە بیر لە وەڵامی ئەو پرسیارە بكەنەوە. دوای بیركردنەوەی دەستەجەمعی، بڕیار بدەن لە رووی سیاسی و یاساییەوە لە ئاستی ناوەكی لە هەرێمی كوردستان و لە ئاستی عێراقی لە بەغدا و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا چی بكرێت هەتا هەرێم بە كەمترین زیان لێیدەرچێ.
تەوەری دووەم: لە کاتی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری رابوردوو، سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق بە پەرتەوازەیی چوونە دانگدانەوە. بەڵام لەوێ بەدوا، سوننەكان توانیان ناو ماڵی خۆیان ڕێکبخەنەوە و پۆستی سەرۆکی پەرلەمای مسۆگەر بكەن و ئێستاش ئامادەن بۆ دەستكەوتی زیاتر. ماڵی شیعە ئەگەر چی یەک ڕێزنین و ناکۆکیان هەیە و بەڵام هێشتا لە ناو یاریەکەدان و دەتوانن لە كۆتاییدا بگەنە رێكەوتنێك بۆ پێكهێنانی حكومەت و ناوماڵیان رێكبخەنەوە. هەرچی لایەنە کوردیەكانن، لە سەرەتادا بە پەیامی پۆزەتیف چوونە هەڵبژاردنەوە. سەرجەم هێزەکان جەختیان لەسەر یەکڕیزی دەکردەوە بەو ئامانجەی كە هەڵبژاردنەكان بكرێنە دەرفەتێك بۆ وەدەستهێنانەوەی مافەكانی هەرێم لە بەشە بودجە و چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان و ماددەی ١٤٠ و كێشەكانی دیكە. بەڵام لە دوای هەڵبژاردن، هێزە كوردیەكان لەوەدا سەركەوتوو نەبوون و بە پەیڕەویكردنی سیاسەتی جیاكاری، بە قووڵیەوە لێكترازان. بەوەش پێكهاتەی كوردی بەبەراورد لەگەڵ ئەوانی دیكە گەورەترین باجی داوە. لە جاران زیاتر پەرتەوازە بوو. ئێستا پەیوەندیەکان، بە تایبەتی لە نێوان پارتی و یەکێتی، لە قۆناخی جیاکاریەوە گوازرایەوە بۆ ئاستی ململانێ لە بەغدا. لەگفتوگۆیەكاندا، لایەنی کوردی بە گشتی بێهێز دەرکەوتووە و كراوەتە سەری رمحێك بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێیەكانی نێو هێزە شیعەكان. ئەوەش رێگەی خۆشكرد كە بەغدا بتوانێ لە ڕێگەی داداگا گورزی كەمەرشكێن لە كیانی هەرێم بوەشێنێ. دیارە كە دەرفەت لەبەردەمدا ماوە بۆ ئەوەی ئاراستەكان وەربگێڕدرێن و دۆخەكە باشتر بكەنەوە، بۆیە لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا هێزە كوردیەکان چی بکەن بۆ ئەوەی باڵانسی پێشوو بگەڕێتەوە و هەرێم وەك شەریكێك لە بەغدا دەستپێخەر بێت و بتوانێ ڕێگە لە نەیارانی بگرێ كە كیانەكەی لاواز بكەن؟
كێشە پەیوەندیدارەكان
لە میانی دۆزینەوەی وەڵام بۆ ئەو پرسیارە سەرەكیانە، كۆمەڵێك بابەتی لێكبەستراو تاوتوێ كران، كە بڕگە سەرەكیەكانیان ئەوانەن، كە مەرج نیە هەموو ئامادەبووان لەسەریان كۆك بووبن بەڵام بۆ سوودی گشتی و بۆ دەوڵەمەندكردنی دیبەیتی بابەتیانە، لێرەدا بە راشكاوی باسكراونەتەوە:
1) هەرێمی کوردستان لەبەردەم مەترسیەكی گەورەدایە و بە دوور نازانرێ کە تا ڕاددەی بێ ناوەرۆکی ( تفریغ) دەسەڵاتەکانی فیدارڵی بەسەردا بسەپێندرێت. بۆیە پێوستە هەموو لایەک لە خەمی ئەوەدابن کە چارەسەرێکی خێرا بدۆزرێتەوە بۆ ئەم کێشەیە، چونکە پەیوەندی و کاریگەری بەسەر تاک بەتاکی خەڵکی هەرێم هەیە. ئێستا كاتی ڕەخنە لەخۆگرتن و دۆزینەوەی رێگاچارە و هەنگاوی عەمەلیە، بەڵام كاتی ئەوە نیە گلەیی لە نەیارانی هەرێم بكرێ یان هێزە كوردیەكان لەنێوخۆدا خەریكی یەكتر تاوانباركردن بن.
2) بڕیاری داداگای فیدراڵی بڕیارێکی سیاسی دژ بە هەرێمی کوردستان بوو كە زۆرینەی هێزە عێراقیە سوننە و شیعەكان پێی دڵخۆشن. ئەگەر لە ئێستاشدا بڕیارەكان نەخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە، لەوانەیە مەترسیدارێتی بڕیارەکە زیاتر لە سەردەمی حکومەتەكانی ئایندەدا بە دیار بکەوێت.
3) شایانی سەرنجە كە شێوازی بڕیارەکە مۆرکی لایەنی ئیقلیمی پێوەدیار بوو، بە تایبەتی ئێرانی. جولاندنی ئەو بابەتە دوای ساڵانێکی زۆر و دەرکردنی بڕیارەکە لەو کات و ساتەدا بەڵگەی حاشا هەڵنەگرن. حکومەتی ئێرانی بە ڕوونی هێز وحیزبە سیاسیەکان، بە تایبەتی پارتی و یەکێتی، ئاگادارکردۆتەوە کە نابێت بە تەنها هاوپەیمانی لەگەڵ یەک لایەنی شیعی دروست بکرێت. لە گفتوگۆیەكاندا جەختیان لە مەودای جیددیەتی بابەتەكەیان كردووەتەوە و پڕۆژەی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە لە عێراق، بەو شێوازەی سەدڕیەكان هەوڵی بۆ دەدەن، بە مەترسی دەزانن لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێرانی. بۆیە هەتا ڕاددەی ترساندن (تەهدیدكردن) پەیامیان بە هێزە كوردیەكان داوە كە هەرچی لەدەستیان بێت بۆ شكستپێهێنانی ئەو پڕۆژەیە دەیگرنەبەر. ئەو بۆچوونانەش لە ئەرزی واقیعدا گرنگن و دەبێ بە ووریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێ.
٤) پێکهێنانی هاوپەیمانی سێ قۆلی ( رەوتی سەدری، هێزە سوننەكان، پارتی) پەلەی تێداکرا و هەندێ كەس بە هەڵە وەسفی دەكات، بە تایبەتی کە پێشوەخت دەزانرا كە چ لە ناوەخۆی عێراق و چ لەلایەن دەوڵەتی ئێران دژایەتی دەکرێت. هاوكات لە رووی ستراتیژەوە، رەوتی سەدر ناسراون کە بەردەوام هەڵوێستە سیاسیەکانیان لە گۆڕانکاری دایە و بەبێ راوێژكردن لەگەڵ هاوپەیمانەكانیان بڕیاری گرنگ و لەناكاو دەدەن و هەموو کات چاوەڕوانی ئەوەیان لێدەکرێت کە چاو بە هاوپەیمانێتیەکانیان دابخشێننەوە. هاوكات رێكەوتنەكەی نێوان ئەو هاوپەیمانانە بە فەرمی بڵاو نەكراوەتەوە و ئەوەی ئاشكراش كراوە روون نیە و زۆر کەم باسی مافەکانی هەرێمیان تێدا کراوە و تا ئێستا میکانیزمی جێبەجێکردنی خودی ڕێکەوتنەكانیش رونن نیە.
5) لە ئێستادا هەڵومەرجی سیاسی کوردو هەرێمی کوردستان لە هەڵومەرجی سوننەو شیعە خراپترە، چ لە بەغدا وە چ لەگەڵ دەوڵەتە هەرێمیەکان. لەوە ناچێ هێزو حیزبە كوردیەكان پێشوەختە ئاگاداری ئەو بڕیارەی داداگای فیدراڵی بووبن. ئەوەش یەكەم جار نیە و خافڵبوونی لەوجۆرە یان كورتهێنانی حیساباتی كوردی چەندین جار دووبارە بووەتەوە. زۆر جار هەژموونی دەوڵەتە هەرێمیەکان بەكەم دەزانرێت، لە كاتێكدا هەموو کات چارەنووسی کوردستان و بڕیارە نیشتیمانیەكانی عێراقی لە ژێر هەرەشە و کاریگەری نێگەتیفی ئەو هێزانەدایە. ئەگەر پارتی و یەکێتی خەریکی ئەوەن بەسەر یەکتری دا زال بن ئەوا بەغداش لەهەوڵی ئەوەدایە كە بەسەر هەردوکیاندا زال بێت. ئەگەر وا بڕوات دەبێت چاوەڕوانی بڕیاری تریش لە دادگای فیدراڵی لە بەغدا بکەین دژ بە هەرێم.
6) جگە لە پارتی و یەکێتی، پارت و هێزەکانی دیكەی هەرێم بێلایەنیان هەڵبژاردووە لەو دۆخەی کە لە بەغدا ڕوودەدات، بە تایبەتی لە ناکۆکیەکانی پەیوەست بە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆکی کۆمار. بە پێچەوانەوەش راستە كە پرسیان پێنەکراوە و لە شاندەكانی هەرێم بۆ بەغدا بەشداریان پێنەكراوە.
7) جگە لە کێشەی نێوان حیزبەکان، پەکخستنی دامودەزگاکانی هەرێم، بە تایبەتی پەرلەمان، كێشەیەكی سەرەكیە. دیارە خەڵکی هەرێمیش متمانەیان بەو حیزب و هێزانە لاواز بووە كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ئەو دواییە و دابەزینی ڕێژەی دەنگدان بەدەر دەكەون. باری خراپی گوزەرانی خەڵک و كێشەی مووچە و خزمەتگوزاریەکان، سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، وایکردووە کە خەڵکی هەرێمیش نیگەرانی خۆیان لە دژی بڕیارەكەی دادگای فیدرالی دەرنەبڕن.
8) لە هەرێم کۆمەڵێک کێشەی تر لە پێشدانە، لەوانە شێوازی هەڵبژاردن، پێكهێنانەوەی کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و نووسینەوەی دەستوور. ئەگەر ئەوانەش لە نێوەخۆدا و بە ڕێککەوتن چارەسەر نەکرێن لێکترازانی زیاتریش درووست دەبێت.
9) نوێنەرایەتی کورد لە بەغدا لاوازە، راگەیاندن و سنوورداربوونی دەنگی کوردی لە باقی عێراق خەریکە ڕۆلی خراپ دەبینێت. کاری پێکەوەیی زۆر لاوازە، زۆربەی نوێنەران لە بەغدا حزوریان زۆر کەمە و تەنیا وەك رۆژانی دەوامكردن هاتوچۆی پایتەخت دەكەن و تۆڕی پەیوەندیەكانیان سنووردارە و بۆیە كاریگەریشیان لەسەر رای گشتی و بڕیاری سیاسی سنووردارە.
10) بەشداربووان پێیان وابوو پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت لە بەغدا وا زوو تەواو نابێت و دوادەکەوێت، تا ناو ماڵی شیعە لە نێوان خۆیاندا ڕێک نەکەون و سەرۆک وەزیران دیاری نەکەن، پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریش دوادەکەوێت.
پێشنیازەکان بۆ چارەسەر
١) ڕێکخستنی ناوماڵی کوردی، ئەوەش لە ڕێگەی دەست پێشخەریەک لەلایەن سەرۆكی پارتی دیموکراتی کوردستان، یان لەلایەن سەرۆکایەتی هەرێم، بۆ سەردانیکردنی حیزبەکان و کۆکردنەوەیان. یەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و دامەزراوە لێكترازاوەكانی دیكە زۆر گرنگە.
٢) ئاشتکردنەوەی هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان، بە دروستکردنەوەی پردی متمانە لە نێوان حکومەت و حیزبەکان، ئەوەش لە ڕێگەی یەکسانی کۆمەڵایەتی، دەست هەڵگرتن لە قۆرخکاری، دابینکردنی مووچە و باشكردنی خزمەتگوزاریەکان.
٣) پێداچوونەوە بە پرۆسەی هاوپەیمانی سێ قۆڵی بکرێتەوە، ئاشتبوونەوە لە نێوماڵدا بکرێت و بابەتەکان بە شەخسەنە نەکرێت و ئالەنگاریەکان لەوە بە گەورەتر ببینن و بەیەک هێزەوە لە بەغدا کاربکەن. لەبەر ئەوەی ئێران هەژموونی تەواوی بەسەر دامەزراوە سەرەكیەكانی حوكمڕانی بەغدا هەیە، وا باشترە ڕاستەوخۆ گفتوگۆی لەگەڵ تەهران بکرێت بۆ ئەوەی كارئاسانی بكەن و کاریگەریان لەسەر گفتوگۆیەکان بۆ بەرژەوەندی هەرێمیش بێ لە بەغدا.
٤) دەزگایەکی نیشتیمانی پێکبهێنرێت لە خەڵکانی پسپۆر لە بواری یاسایی و ئابووری و سیاسی بۆ داڕشتنی پڕۆژەیەک دژ بەو بڕیارەی دادگای فیدراڵی، چونکە ئەم بڕیارە هەم یاساییە و هەمیش ئابووری و سیاسیە. ئەو دەزگایە پێویستە هەر یەک پلانی نەبێت بەڵکو چەندین پلان دابڕێژێت و بیدات بە لێژنەی گفتوگۆ. ئەگەر ئەوەش نەکرا دەتوانرێت ڕۆلی پەرلەمان کارا بکرێتەوە و لەوێدا پڕۆسەكە بەدامەزراوە بکرێت.
٥) هەوڵ بدرێت لێژنەیەکی گفتووگۆ لە خەڵکانی جۆراوجۆر و نوێنەرایەتی هەموو لایەنەکان پێکبهێنرێت. لۆبی بکرێت بۆ ئەوەی بە زووترین کات یاسای نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق دەربچێت. هەر ئەو لێژنەیە لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر و ئەمریکا و هێزە هاوپەیمانەکانیش لۆبی بکات و بیانهێنێتە ناو پڕۆسەكە.
٦) ئامادەکاری بکرێت بۆ سازان لەسەر پرۆسە و میكانیزمەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، پێكهێنانی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و داڕشتنی دەستوورێك بۆ هەرێم.
٧) پێویستە حیزبەکان، ئەوانەی کە نوێنەریان لە پەرلەمانی بەغدا هەیە، هانی نوێنەرەكان بدەن كە ئامادە بن لە بەغدا بەردەوام كار بكەن یان ڕێگەیان پێ نەدریت كە زۆربە رۆژانی هەفتە لە هەرێم بن و كەمترین كات لە بەغدا بەسەر ببنە. بە پێچەوانەوە، پێویستە هەردەم كار بۆ پتەوكردنی پێگەی هەرێم و بڵاوكردنەوەی تۆری پەیوەندیەكانیان بن و بەردەوام خەریكی كاری لۆبی بن بۆ دۆزە سەرەكیەكانیان.
٨) پێویستە ئۆپۆزیسیۆن پشتگوێ نەخرێ و لە پڕۆسە ستراتیژیە چارەنووسسازەكاندا بەشداریەكی كارای پێ بكرێ، خۆشی لەلای خۆیەوە بێ دەنگ نەبێت و هەوڵبدات ڕۆلی هەبێت و بەشداری تەواوی لە مەسەلە ستراتیژیەکاندا هەبیت.
٩) گرنگی بە ڕۆلی تورکیا بدرێت و لە بواری نەوت و گازدا بەرچاو روونی هاوبەش هەبێ هەتا رێگە نەدرێت بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی ببنە هۆكارێك بۆ رێگرتن لە هەناردەكردنی نەوت یان بنكۆڵكردنی هەرێم.
بەشداربووان
- ئایدن مەعروف، بەرەی توركومانی و وەزیری كابینەی هەرێم
- ئاكۆ محەمەد، تۆڕی میدیایی رووداو
- بەهار عەلی، هەڵسوڕاوی بواری مافەکانی ژنان
- جەعفەر ئێمنكی، پارتی دسەعدی پیرە، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان
- دلاوەر عەلائەدین، سەرۆکی ئینستیتیوتی مێری
- هیوا عوسمان، میدیاوان
- كاردۆ عومەر، بزوتنەوەی گۆڕان
- کامەران پاڵانی، توێژەر لە مێری
- محمود نه‌شئه‌ت، ڕاوێژکاری پەرلەمانی کوردستان
- سەعدی پیرە، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان
- سۆزان عارف، تواناسازی ژنان
- عەبدولسەتار مەجید، كۆمەڵی دادگەری كوردستان
- عوسمان لەیلانی، ئەکادیمی
- فەرهاد عەلائەدین، ئەنجومەنی راوێژكارانی عێراق
- فوئاد سمایل، ئینستیتیوتی مێری
- تانیا گلی خەیلانی، ڕێکخراوی سید، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراقی
- نەهرۆ زاگرۆس، ئەکادیمی
- نەوزاد هادی مەولود، راوێژكاری سەرۆكی هەرێم
- تەلار نوری، چالاكوانی كۆمەڵگای مەدەنی
- خەلیل ئیبراهیم مزوری، یەكگرتووی ئیسلامی