جارێکی تر موقتەدا سەدر تەحەددای تەواوی سیستەمی فەرمانڕەوایی عێراقی کرد و لاوازیی دامەزراوەكانی بەدەرخست و دینامیەتی سیاسی عێراقی بەرەو بنبەستێکی نوێ برد. بەوانەش عێراقی گواستەوە قۆناغێکی نوێ. لەو پرۆسەیەدا لایەنگرانی سەدر سیستمە دیموکراسیەكەی عێراقیان ئەتك كرد و دامودەزگاکانی دەوڵەتیان ڕیسواکرد و سەلماندیان کە وڵاتەكە بەپێی سیستەمی ئێستا قابیلی حوکمڕانی نییە.
نزیکەی دوو دەیەیە دینامیکە سیاسی و ئەمنیە وێرانکەرەکانی ناوەوە و دەرەوە، عێراقی خستۆتە سەر رێچكەیەكی بەرەوژێر، بەڵام ئێستا وڵاتەكە گەیشتووەتە قۆناخێكی نوێی لە هەڵخلیسكان و خاڵێکی تری نەگەڕانەوە. لەبەرچاوی خەڵکی عێراق، دەستووری عێراق چیتر بایەخی مەرەکەبی خۆی نەماوە، ئەنجومەنی نوێنەران چیتر شایەنی ناوەكەی نییە و دامەزراوەكانی جێبەجێکردن و دادوەریش لە ئامراز زیاتر نین. لێرەوە بەدوا دابەزینەکە سەربەرەو خوارەوەیە، هەتا ئەگەر سازشێکیش لە نێوان لایەنە ململانێكەرەكاندا بکرێت. بەبێ چارەسەركردنی خێرا، عێراق شکست دەهێنێت، ئەگەر لە ئێستادا شكستی نەهێنابێت.
سەدرییەکان لە بنبەستێکدا
موقتەدا سەدر ناسراوە بەوە ئەوەی كە ئاواتی ئەوەی هەیە ببێتە پێشڕەوێكی بێ ركابەری عێراق. لە ماوەی هەژدە ساڵدا خەباتێكی زۆری بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەیەکی پەرلەمانی بەرچاو كرد، کە لەهەڵبژاردنی ڕابردوودا بەدەستی هێنا. بەڵام لەو کاتەوە زنجیرەیەک بڕیاری دەركردووە کە بە هەموو پێناسەیەك بە هەڵەی ستراتیجی لە قەڵەم دەدرێن. پلانە زێدە ناواقیعیەكانی ئەوەندە رادەبەدەرن كە لەلایەن نەیارەكانیەوە وەک هەڕەشەی ستراتیژی دەبینرێن. سەدڕ نیەتی خۆی ناشارێتەوە كە دەیەوێ لە رێگەی پشتیوانی جەماوەریەوە ببێتە خاوەنی دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دواتر دادوەری. بەواتایەکی تر، دەیەوێ بگاتە لوتكەی دەسەڵاتەكان و ببێتە (وەلی فەقیهی) عێراق و رەوتی حوکمڕانی وڵات وەرچەرخێنێ و ڕکابەرە مێژووییەکانی وەلا بنێ. بۆ گەیشتن بەم ئامانجانەش، سەدر هاوپەیمانێتییەکی پتەوی لەگەڵ ئەو لایەنە سووننە و کوردانە سازدا کە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەماندا زۆرینەی کورسییەکانی پێكهاتەكانیان بەدەستهێنابوو. بەڵام، سەرەڕای هەوڵەکانی، پڕۆسەی پێكهێنانی حكومەت گەیشتە بنبەست تا ئەو رادەیەی كە سەدڕ ڕووبەڕووی دوو بژاردە بووەوە: یا سازش لەگەڵ نەیارەكانی بكات و یان بچێتە خانەی ئۆپۆزسیۆنەوە. بێگومان دەكرێ بووترێ لە هەردوو حاڵەتدا بە مانەوەی لەناو پەرلەماندا دەیتوانی چەندین ئامانج بەدەست بهێنێت. بەڵام ئەویان بژاردەی سێیەمی هێنایە كایەوە، ئەویش دەرچوون و ڕەتکردنەوەی تەواوی سیستەمی حوکمڕانی.
كەڵە چیایەك بۆ سەرکەوتن
سەدرییەکان ئێستا ڕووبەڕووی دوو “رژێم”ی ئاڵۆز و جێگیر و هەژمووندار بوونەتەوە، کە زوو یان درەنگ شکست بە پڕۆژەكەیان دەهێنن. یەکەمیان رژێمی سیاسی و ئەمنیەتی ناوخۆییەکە عێراقی پێ بەڕێوە دەبرێت. پێكهاتەكانی ئەو رژێمەش بریتین لە دەستووری 2005 و دامەزراوەکانی دەوڵەت و هێزە سیاسیە هەمەجۆرە ناتەباکان و کۆمەڵێک ئەکتەری چەکداری دەوڵەت و نادەوڵەتی. هیچ هێز و لایەنێک ناتوانێت بە تەنیا گۆڕانکاری ریشەیی لەو عێراقەدا بکات و دەستوور هەڵبوەشێنێتەوە دەست بەسەر دامەزراوەکانی دەوڵەتدا بگرێت. ئەو رۆژانە تێپەڕیون. کاتێک دێتە سەر پێداچوونەوەی دەستوور یان دووبارە دابەشکردنەوەی دەسەڵات، هیچ متمانە و ڕێککەوتنێکی هاوبەش لەنێوان هیچ دوو لایەنی سیاسی عێراقدا نییە، تەنانەت لەنێو ئەندامانی یەک هاوپەیمانیشدا بەدی ناكرێ. جارێ کورد هەرگیز بە گۆڕانکاری بەپەلە و نیوەكوڵی دەستوور ڕازی نابێت، دەستوورێك کە خۆیان لەگەڵ شیعەکان بە ئەنجامیان گەیاند.
دووەم ‘رژێم’ بریتییە لە جیهانی شیعە، کە لە ئاراستەكردنی دەسەڵاتی عێراقدا خاوەن قسەیە. ئەو رژێمەش ئەکتەرە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی شیعەکانی عێراق و مەرجەعیەكانی نەجەف و قوم و دامەزراوەكانی دەوڵەتی ئێران و كۆمەڵانی شیعەی لوبنان و باقی جیهان دەگرێتەوە. ئەم ‘جیهانە’ بۆ ماوەی پێنج سەدە تێدەکۆشا بۆ بەدەستهێنان و چەسپاندنی دەسەڵاتی شیعە لە ئێران و عێراق، ئێستاش ڕێگە بە گروپێکی داهێنەری نێو شیعە نادات کە دەستی شیعە لاواز بکەن یان دەسەڵاتیان بخەنە مەترسییەوە.
سەدرییەکان شایەدیان بۆ دراوە کە بوێرن و متمانەیان بەخۆ هەیە كە دەستپێشخەری داهێنەرانە ئەنجام بدەن، بەڵام ناسراویشن بەوەی كە سیاسەتكاری مەزاجی و پۆپۆلیستین و زێدە کاردانەوەیان لێ بەدی دەكرێ. ئەمەش ڕەنگدانەوەی جۆری سەركردایەتیانە، كە وەك ئۆرکێسترایەکی تاكە کەسییە. بەپێی گوتەی چەندین كادری پێشكەوتووی نێو سەدڕیەكان، زۆرجار بڕیارەكانی سەركردەی رەوتەكە زیانی گەورە بە خۆیان و شەرعییەتی دامودەزگا دەوڵەتییەکانی عێراق دەگەیەنێت. لە دواین هەنگاویشیاندا، ئەو دەستوورەی کە دیموکراسیانە لە ئامێزگیراوە، ڕەتیان کردەوە و بێڕێزییان بەرامبەر پەرلەمانێك نیشاندا كە تاکە ڕێگایە بۆ شەرعییەتدان بە داواکارییەکانیان. جا بۆ پێداچونەوە بە دەستوور یان ئەنجامدانی هەڵبژاردنی نوێ بێ، ئەوا پێویستیان بە کاراکردنەوەی هەمان ئەو پەرلەمانە دەبێت کە ئێستا لێی دەرچوون و ڕەتیان کردووەتەوە. ئەو حاڵەتەش بۆ ئەوان وەک قوتدانی مووس وایە، هەر جوڵەیەک بۆ سەرەوە یان خوارەوە بكات تووشی زیان یان شەرمەزاریان دەكات.
شکستی ڕکابەرەکان
سەدرییەکان هەردەم پشتئەستوور بوونە بە لاوازیی یان شکستی سەرجەم ئەو ئەکتەرە ناوەكی و دەرەكیانەی كار لە رووداوەكان دەكەن. بێسەروبەری نەیارە سەرسەختەكانی سەدڕییەكان، كە بەرچاوڕوونیان سەبارەت بە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تەحەداکانی دوای هەڵبژاردن لێ بەدی نەكرا. بەڵێ سەرکەوتوو بوون لە رێگریكردن لە پێکهێنانی حکومەتی نوێ لەلایەن سەدڕی و هاوپەیمانەكانیانەوە، بەڵام خۆشیان سەرکەوتوو نەبوون لە خێراکردنی پڕۆسەی پێکهێنانی حکومەتی تەوافوقی دوای ئەوەی سەدرییەکان بۆشاییان جێهێشت. چوارچێوەی هەماهەنگی شکستی هێنا لە دڵنیاكردنەوەی خودی سەدر، یان راكێشانی هاوپەیمانە سوننە و کوردەکانی سەدڕ.
ئێران ئارام و بێدەنگ بووە و دڵنیایە لەوەی کە لە کۆتاییدا دەتوانرێت سەدرییەکان كۆنتڕۆڵ بكرێن. ئێرانیەكان نایشارنەوە كە بەشێك لە سیاسەتەکانی سەدرییەکان بە هەڕەشەی ستراتیژی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دەزانن و پێیان وایە هەوڵەكانی سەدرییەکان بۆ دروستكردنی حكومەتی زۆرینە دەبێتە مایەی لەتكردنی کۆمەڵگەی شیعەی عێراق، ئەوەش (بە بۆچوونی خۆیان) لە خزمەتی بەرژەوەندی ئیسرائیل و عەرەبە کەنداویەکان و ئەمریکا دا دەبێ. بۆ ماوەی زیاتر لە پازدە ساڵە ئێران باڵی هەژموونی بەسەر عێراقدا گرتووە. بە پێی لۆژیك، پێویستە ئێرانیەكان وای ببینن كە عێراقێکی سەقامگیر و سەرفراز، كە لە ژێر کاریگەری ئەواندایە، وەک مۆدێلێکی باش دەبینرێت و نیشانی دەدات کە چۆن ئێران دەتوانێت هاوكاری هاوپەیمانەکانی بكات و خۆشگوزەرانیان زامین بكات. بەڵام بە پێچەوانەوە، ئێران رۆڵی هەبووە لە لاوازکردنی دامودەزگاکانی دەوڵەتی عێراق و بگرە لە پەرتەوازە بوونی لایەنە شیعیەکان و خوردبوونەوەیان بۆ چەندین هێزی سیاسی ڕکابەری بچووکتر و چەندین هێزی چەکداری حكومی و ناحكومی. لەو نێوەشدا، ئێرانیەكان سەرکەوتوو نەبوون لە ئیدارەدانی سیاسەتی عێراق یان وەستاندنی گلۆربوونەوەی عێراق بەرەو ئەناركی (فەوزا).
خۆگونجاندنی لایەنگرەکان
سەرەڕای ئەوەی ئێستا سەدرییەکان پەرلەمانی عێراقیان سووك و ئیفلیج کردووە، كەچی زۆربەی لایەنە غەیرە شیعیەکانی عێراق، یان خودی ئەندامانی پەرلەمان، لەجیاتی ئیدانە كردن، بە پشووی درێژەوە سینگفراوانیان نیشانداوە،. تەنیا داوای دیالۆگیان كردووە لە ترسی ئەوەی نەوەكا بە لایەنگیر ببینرێن. لەوەش زیاتر، سەرۆكی پەرلەمان، لە جیاتی دەربڕینی تووڕەیی، كەچی سەرجەم چالاکیەكانی دامەزراوەكەی هەڵپەسارد.
هاوكات، بە پێچەوانەی هەڵوێستیەكانیان سەبارەت بە رەفتاری هەوادارانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمەریكا، كە هەڵیانكوتایە سەر كۆنگرێس لە كاپیتەڵ هیل، كەچی ئەمەریکا و باقی هاوپەیمانە نێودەوڵەتیەکان لە رەفتاری سەدڕیەكان و داگیرکردنی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستیان نەرم بوو. هیچ جۆرە رەخنەیەكیان لە خۆپیشاندەران و سەركردەكانیان نەگرت بەوەی كە حەڕەمی پەرلەمانیان داگیر كردووە. ماوەیەکی زۆرە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بە تایبەتی وڵاتانی خۆرئاواو عەرەبە کەنداوییەکان، وەبەرهێنانیان لە بەهێزکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێراق کردووە بۆ ئەوەی ولاتەکە سەقامگیرتر بێ و باشتر حوکمڕانی لێ بكرێ. ئەوان لە مێژە لە دژی هەژموونی ئێرانن بەسەر عێراقەوە و دژی پاڵپشتیكردنی ئەو دراوسێیەن بۆ هێزەكانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی یان ئەکتەرە چەکدارە ناحكومیەكانیان. وڵاتانی خۆرئاواو عەرەبە کەنداوییەکان سەدڕیەكانیان پێ پەسەندترە و بە ناڕاستەوخۆ پشتگیری پلانەکانیشیان بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەندامانی چوارچێوەی هەماهەنگی كردووە، بەو هیوایەی کە لە کۆتاییدا عێراق لە بەرامبەر ئێراندا بەهێز بکەن.
چارەسەر و دەرەنجامەکان
بێگومان، ئەم قەیرانەی ئێستا کۆتایی پێ دێت، جا بە توندوتیژی یان بێ توندوتیژی. هەڵبەتە هەوڵی رێگریكردن لە بەرپابوونی توندوتیژی لە ناو ماڵی شیعی دەدرێت، بەڵام بە هەڵگیرسانی ئاژاوە و توندوتیژی كارێكی ئاسانە بە تایبەتی ئەگەر رێگە بە بەردەوامبوونی ناکۆکیەکان بدرێت. بەهەر چۆنێك بێت، بۆ ئەوەی چارەسەریەكان بەرەو پێش بچن دەبێ سەدڕیەكان دواتر ڕازی ببن بۆ سازان و گەڕانەوە بۆ ناو هەمان سیستەمە سیاسیە کۆنبووەكە. دەكرێ سەدڕیەكان 73 کورسیەكەی خۆیان لە پەرلەمان دەست بكەوێتەوە (کە ئیرادەیەک هەبێ، ڕێگەیەکیش دەبێ)، یان لایەنەكان لەسەر نەخشەڕێگایەک ڕێکبکەون بۆ هەڵبژاردنێکی نوێ یان تەنانەت پێداچوونەوەی دەستوور. بێ گومان هەموو ئەم چارەسەرانە پێویستیان بە دووبارە کاراکردنەوەی پەرلەمانە ڕاگیراوەکەی ئێستا دەبێ.
ئێران لە کۆتاییدا ڕۆڵێکی سەرەکی لە ئاشتبوونەوە و قایلکردنی هەموو لایەنەکان بۆ سازان دەبینێت. ئەوان تا ئێستا ئارام بوونە، بەڵام کاتێک ساتەوەختەكەی دێت، ئەوان باشترین پێگەیەیان هەیە بۆ ئەوەی كارەكان بەرەوە پێشەوە ببەن. ئێران شیاوترین لایەنە كە ڕۆڵی نێوەندگیری ببینێت، ئەگەرچی خۆشی لایەنگیرە و بەشێکە لەو ململانێیە بەهۆی دژایەتیکردنی سیاسەتەكانی سەدڕ و پشتگیریکردنی چوارچێوەی هەماهەنگی. ئێران چەندین ئامراز و توانای سیاسی و دادوەری و دارایی و ئەمنییان لە ناو عێراقدا هەیە بۆ ئەوەی سەرسەختەكانی هەر لایەنێك نەرم بكەن، ئەندامانی چوارچێوەی هەماهەنگی ناچار بکەن بۆ سازان، هەندێک سەرکردەی چوارچێوەی هەماهەنگی وەلا بنێن و بەڵێنی گۆڕانكاری بە سەدرییەکان بدەن.
سەدرییەکان لە قومارەكەیان دەرچەیان لێداوە، دەشزانن كە زەحمەتە سەركەوتنی تەواو بەدەست بێنن. بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە، تازە عێراقیان گۆڕی و دینامیكیەتەكەیان خستە قۆناخێكی دیكەوە. ئەگەرچی ئێستاش سەدڕیەكان لە حاڵەتی سەركەشیدانە و دیالۆگ رەد دەكەنەوە، بەڵام ناسراویشن بەوەی كە سیاسەتمەداری پراگماتیکین و لە ڕابردوودا سازشیان کردووە، زۆر جار پاشگەز بوونەتەوە و لە کاتی پێویستدا رێچكەیان گۆڕیوە. ئەمەش بەو مانایە نییە کە واز لە ئاواتەکانیان دەهێنن بۆ دەستگرتن بەسەر سیستمی حوکمڕانی. بە پێچەوانەوە، هەمیشە ئامادەن قوربانیشی بۆ بدەن. بەڵام ئەمە بۆ داهاتووە نەک ئەم خولەی ئەمجارە