بیست ساڵ لەمەوبەر هەردوو حیزبی دەسەڵاتداری کوردستان، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان، ئاسانکاری و پاڵپشتی لۆجستیکیان بۆ گەڕانەوەی سەركردە و کەسایەتییەکانی شیعە لە دەرەوەی عێراقەوە پێشکەش دەکرد. ئەوە بەر لە هەموو شتێک، توانای هێزە کوردییەکانی لە کێشانی نەخشەی هێز و دەسەڵاتی عێراقی نوێ نیشان دەدا. ئەمڕۆ سەرکردەکانی ئەو دوو حیزبه لە توانایاندا نەماوە به یەک دەنگ لە بەرانبەر بەغدا بدوێن. هاوكات، ئاڵەنگاریی ئەمنی و ئابووری و سیاسی و یاسایی گەورە لە بەردەم دەسەڵات و بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستاندا هەیە، کە ئاماژەیە بۆ گۆڕانی هاوسەنگی هێز له نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان.
لەدوای لەشکرکێشیەکانی ئەمریکا بۆسەر عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی عێراق بە قۆناغی جۆراوجۆردا تێپەڕیون و فۆڕمی جیاوازیان وەرگرتووە. کۆمەڵێک ڕووداو و خاڵی وەچەرخانی گرنگ کاریگەری لەسەر ئەو پەیوەندییە ئاڵۆزەدا کردووە. لە کاتێکدا کوردستان دەنگی بە دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دا و پێگەی خۆی وەکوو هەرێمێکی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراق قبوڵ کرد، بەڵام سەربەخۆیی خۆی، وەك ئەمری واقیع، پاراست و بگرە زیاتریشی چەسپاند. دوای تێپەڕبوونی بیست ساڵ بەسەر گۆڕانی ڕژێم لە عێراق و ١٨ ساڵ بەسەر پەسەند کردنی دەستووری هەمیشەیی ٢٠٠٥، هێشتا چوارچێوەی دەستوری بۆ پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی عێراقی بە تەواوەتی نەهاتۆتە دی.
دوای ساڵێک لە پڕۆسەی هەڵبژاردن، پەرلەمانی عێراق لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ سەرۆک وەزیرانی نوێی، موحەمەد شیاع ئەلسوودانی هەڵبژارد. سوودانی لە لایەن (چوارچێوەی هەماهەنگییەوە) پاڵپشتی دەکرێت، هاوپەیمانییەک کە لە حیزبە سەرەکییەکانی شیعە پێکهاتووە، كە دوو سەرۆک وەزیرانی پێشوو و کۆمەڵێک گرووپی لایەنگری ئێرانی تێدایە. سوودانی تا ئێستا توانیویەتی بەرەوپێشچوونی باش بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێم بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی بودجە و بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان بەدەست بهێنێت. دابەشکردنی داهات، هەناردەکردنی نەوت، ناوچە جێناکۆکەکان و پێگەی پێشمەرگە لە مێژە لەنێو ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوو حکومەتدان. وەک ئاماژەیەک بۆ کەمبوونەوەی پێگە و دەسەڵاتی کوردستان، ناکۆکییەکانی ئەم دواییە زیاتر لەسەر پرسی سامانە سروشتییەکان و داهاتە نەک لەسەر پرسی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە.
داینامیکی ئێستای پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا کەوتووەتە ژێر کاریگەری سێ پێشهاتی بەرفراوانتر لە سیاسەتی عێراق و کوردیدا. لەوانە گۆڕانکاری لە داینامیکی و بکەرەکانی ناو سیستەمی پشكێنەی نافەرمی پاش ٢٠٠٣، و فشارە یاساییەکانی بەغدا لەسەر هەولێر، و كەوتنی هەولێر بەر هەڕەشە و گوشارەکانی ئێران.
لە نێوان پەیوەندییەکی فیدراڵی یان دوو دەوڵەتی ئەمری واقیعدا
لە دوای سەرنەکەوتنی ڕیفراندۆمی کوردستان بۆ سەربەخۆیی لە ئەیلوولی ٢٠١٧، سەربەخۆییەكەی ئەمری واقیع لە هەرێمی کوردستان لاواز بوو، هاوسەنگی هێز بە قازانجی حکوومەتی عێراق گۆڕا. لەو کاتەوە بۆتە شتێکی باو کە سەرکردەکانی هەرێمی کوردستان وەسفی بەغدا وەکوو قووڵایی ستراتیژی کوردستان بکەن. پێش ڕیفراندۆمی ساڵی ٢٠١٧، پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا لە پەیوەندی دەوڵەت بە دەوڵەتی وەك ئەمری واقیع دەچوو، نەک ڕێکخستنێکی فیدراڵی کە لە چوارچێوە یاساییەکانی عێراقدا هاتووە. بەغدا لەم دواییانەدا کاریگەری و نفوزی زیاتری بەسەر هەرێم بەدەست هێناوە. لە شوباتی ٢٠٢٢، لە نێو جەرگەی قەیرانی سیاسی لەسەر پێکهێنانی حکومەت، دادگەی باڵای عێراق بڕیارێکی گەورەی دژی بناغە یاساییەکانی کەرتی وزەی کوردستان دەرکرد: کە پایەیەکی بەردەوامبوونی کوردستانە. لەم دواییانەدا، و بە تایبەتیتر لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی ٢٠٢١ەوە، دادگەی باڵای عێراق وەک یاریزانێکی سەرەکی لە یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان لە عێراقدا دەرکەوتووە. لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٧ەوە دادگە نۆ بڕیاری لە دژی هەرێم دەرکردووە. هەندێک لە بڕیارەکانی بریتین لە جۆرێک لە هەموارکردنەوەی نافەرمی دەستور، بەتایبەتی لە ناکۆکی لەسەر بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. لەو میانەدا هەولێر دەسەڵات و کارتی سنوورداری هەیە بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە نەرێنییەکانی بڕیارەکانی دادگە. بۆ ڕێگریکردن لە بڕیاری نوێ، یان دواخستنی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی پێشوو، پێویستە لایەنە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم پەیوەندی باشیان لەگەڵ هێزە سەرەکییەکانی شیعەدا هەبێت، و گرنگە هەنگاوی گەورە لە دژی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی بەغدا نەنێن.
رێكەوتنێكی تایەفی و ئیتنیکی بۆ هاوبەشیكردنی دەسەڵات
پێگەی کوردستان لە سیاسەتی عێراقدا بۆ ماوەیەکی زۆر لەسەر بنەمای سیستەمی دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان سێ پێکهاتە سەرەکییەکەی عێراقدا پارێزراو بوو: عەرەبی شیعە، عەرەبی سوننە ، و کورد. بەپێی ئەم ڕێککەوتنە نافەرمییە، پۆستی سەرۆک وەزیران بۆ ئەندامێکی پێکهاتەی شیعە تەرخانکراوە، سەرۆکی پەرلەمان دەبێت سوننە بێت، سەرۆک کۆماریش کورد بێت. جگە لەم ڕێکخستنە، سیستەمەکە لەسەر بنەمای “هاوسەنگی” و “شەراکەت” لە نێوان سێ پێکهاتەکەی عێراق لە بڕیارە سیاسییە گەورەکاندا، لانیکەم لە نێوان لایەنە شیعەکان و لایەنە کوردییەکان، دامەزرا. ئەم سیستەمه خزمەتی بە بەرژەوەندییەکانی کوردستان گەیاند، له ڕێگەیەو لایەنه کوردییەکان دەیانتوانی پۆستی باڵا و ستراتیجی له بەغدا وەربگرن و بەشداری له بڕیاره گرنگەکانی عێراقدا بکەن. لە هەمان کاتدا بە شێوەیەکی سەربەخۆ هەرێمی کوردستانیان بەڕێوە دەبرد. ئەم سیستەمە نافەرمییە هێشتا لە شوێنی خۆیدایە، بەڵام داینامیکی و ئەکتەرەکانی گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە. توانای لایەنە کوردییەکان بۆ ڕێگریکردن لە هێزە شیعەکان بۆ بڕیاردانی یەکلاکەرەوە بە حوکمێکی زۆرینەی سادە لاواز بووە. بەپێچەوانەی ساڵانی سەرەتای دوای گۆڕانی ڕژێم، ئێستا بۆتە بەشێکی دامەزراو و ئاسایی پرۆسەی سیاسی بۆ دەرکردنی یاسا و بڕیاردان بەبێ هیچ ڕێککەوتنێک لەگەڵ حکومەتی هەرێم یان حزبە دەسەڵاتدارەکانی.
جگە لەوەش، پێشهاتەکانی ئەم دواییەی عێراق، لەوانەش خۆپیشاندانەکانی تشرینی ٢٠١٩ و قەیرانی سیاسی دوای هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢١، کێشەی زۆری بۆ سیستەمی موحاسەسەی تایەفی و ئیتنیکی دروست کرد. دوابەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١، وڵاتەکە ئاستێکی بەرچاوی دابەشبوونی پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراقی بە خۆوە بینی. ئەکتەرە بەهێزەکانی وەک موقتەدا سەدر بانگەوازی پێکهێنانی حکومەتی زۆرینەی کرد بۆ دەرچوون لە شێوازی کلاسیکی پێکهێنانی حکومەت لەسەر بنەمای تەوافق و کۆدەنگی. دابەشبوون و لێکترازانەکی زۆر لەسەر دانانی سەرۆک وەزیرانی ئایندە لە نێوان هێزە شیعییەکاندا هەبوو، بە هەمان شێوە کۆدەنگی لایەنە کوردییەکان لەسەر دانانی سەرۆک کۆماری داهاتوو نەبوو. لە ڕابردوودا لایەنە سیاسییە کوردییەکان هەوڵیان دەدا کێشەکانیان لە ناوخۆدا بهێڵنەوە، بەڵام ئێستا بەغدا بووەتە شوێنی ڕووبەڕووبوونەوەی نێوانیان. دابەشبوونی لایەنە سەرەکییەکانی کوردستان بەسەر هاوپەیمانی و بلۆکی جیاواز لە بەغدا، کاریگەری لەسەر دۆخی ناوخۆی کوردستانیش هەبووە و کۆمەڵگاكەی زیاتر دابەش کردووە. پۆستی سەرۆک کۆمار کە سیمبولی نوێنەرایەتی کوردە لە عێراق، بۆ جاری دووەم بەهۆی ناکۆکی نێوان پارتی و یەکێتی لە لایەن ئەندامانی هێزە شیعە و سوننەکانەوە یەکلایی دەکرێتەوە.
سنوورداربوونی سیاسەتی هاوسەنگی هەولێر
کوردستان لە مێژە پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ هێزە هەرێمایەتییەکاندا هەیە، بە ئەوانەشەوە کە ڕکابەری یەکدین. لە دوای کوشتنی قاسم سولەیمانی لە لایەن ئەمریکاوە، لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٠، کوردستان بووەتە مەیدانی ڕکابەریی ئێران و ئەمریکا. هه ولێری پایتەختی هەرێم چه ندین جار له لایه ن ئێران و گرووپە وەکالەتییەکانییەوە هێرشی کراوەتە سەر. زۆرێک لەو هێرشانە لە ناوچە جێناکۆکەکانی دەشتەکانی نەینەوا و کەرکوک پلانیان بۆ دانرابوو و لێوەیان دەهاوێژران و ژێرخانی سەرەکی وزەی هەرێمییان دەکردە ئامانج. هێرشەکان تەنها پەیوەندییان بە ڕکابەرییە بەرفراوانەکەی ئەمریکا و ئێرانەوە نەبوو، بەڵکو ئاماژەن بۆ تێکچوونی پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەشێک لە هێزە شیعەکانی عێراق، ئەمەش پەیوەندیی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی زیاتر ئاڵۆزتر کرد.
بە پووختی، ڕەگ و ڕیشەی کێشە و ململانێکانی نێوان هەردوو حکومەت لە هەولێر و بەغدا وەکوو خۆی ماوەتەوە. سەرکردایەتی هەولێر لە ژێر فشارێکی زۆردایە، لە نێوانیان فشاری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا، بە تایبەت لە بواردی بودجەدا. لە مەودای کوورتدا، ئەوە بە مانای ئەوە دێ کە هەرێمی کوردستان بەردەوام دەبێ لە قبوڵ کردنی زۆرێک لە داواکاری و مەرجەکانی بەغدا لە بەرانبەر پاراستنی کۆلەکە سەرەکییەکانی کیانی کوردستان.