قەیرانە فرە چینەکانی عێراق: ئەولەویەت و تێڕوانینی هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەکان
- ئەلینا رۆمانوسكی، باڵیۆزی ئەمەریكا لە عێراق
- مۆریزیۆ گریگانتی، باڵیۆزی ئیتاڵیا لە عێراق
- ڤیلی ڤاریۆلا، باڵیۆزی یەكێتی ئەوروپا لە عێراق
- تانیا گلی خەیلانی، پەرلەمانتاری پێشووی عێراق (سەرپەرشت)
ئەم پانێڵەی دوایین دیداری مێری 2022 باسی لە دیدگا و ئەولەویەتەکانی هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی عێراق، لە وڵاتەکەدا کرد (کرتە لێرە بکە بۆ ڤیدیۆی پانێلەكە بە تەواوی). تانیا گلی خەیلانی، بەڕێوەبەری دانیشتنەکە ئاماژەی بەوەدا کە ڕێگای عێراق بەرەو دیموکراسی پڕ بووە لە چەندین تەحەدا، وەک شەڕ، گرژییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان، پرسە ئابوورییەکان، گەندەڵی، گۆڕانی کەشوهەوا و نەبوونی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بە گشتی. ئاماژەی بەوەشکردووە. رووی پەیامی لە وتاردەرەكان كرد و گوتی “سەرەڕای هەموو ئەمانە، ئێوە هێشتا لێرەن، و بەردەوامن لە پشتگیریکردنی عێراق”. داوای لە هەریەکەیان کرد ستراتیژی و ئامانجەکانی وڵاتەکەیان لە عێراقدا باس بکەن، بەتایبەتی لە بەشداریکردن لە حکومەتی تازە دەستبەکاربووی محەمەد شیاع ئەلسودانی.
باڵیۆزی ئەمریکا ئەلینا ڕۆمانۆسکی، ڕوانگەیەکی ئەرێنی بۆ پەیوەندییەکانی عێراق و ئەمریکا وێنا کرد و ڕایگەیاند کە بەوپەڕی ئەرێنیەوە چاوەڕوانی پەیوەندییەکی هاوبەشانە لەگەڵ حکومەتی نوێی ئەلسودانی دەكەن، و بۆ بەرەوپێشبردنی ڕێککەوتنی چوارچێوەی ستراتیژی ساڵی ٢٠٠٨ کە دوولایەنە ڕێککەوتوون. هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە عێراق و هەرێمی کوردستانی عێراق هاوبەشی ستراتیژی ئەمریکان و ”ئەمریکا لەم هەرێمە دوورناکەوێتەوە”. ئاماژەی بە لێدوانەکەی پێشووی سەرۆک بایدن کرد کاتێک چەند جارێک زۆر بە ڕوونی باسی لەوە کرد کە ئەمریکا لێرەیە، هاوبەشی لە ناوچەکەدا هەیە و بڕیارە لە ناوچەکەدا بمێنێتەوە. باڵیۆزەکە وتی: “بۆیە ئەگەر گومانێک لە مێشکی کەسێکدا هەبێت، تەنها دەمەوێت ئەوە دووپات بکەمەوە و هەمووان ئارام بکەمەوە چونکە دەزانم باسێکی زۆر لەسەر ئەوە دەکرێت”.
بە گوتەی ڕۆمانۆوسکی، ئەمریکا پابەندبوونێکی درێژخایەنی بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە و بەردەوام دەبێت لە هاوکاریکردن لەگەڵ عێراق لە بوارەکانی بەرژەوەندی هاوبەش و ئەولەویەتە هاوبەشەکان، لەوانە پەروەردە، ڕۆشنبیری، چاکسازی ئابووری، پێشخستنی کەرتی تایبەتی زیندوو، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و رەخساندنی هەلی کار. ئەمریکا بە تایبەتی گرنگی بە پاڵپشتی عێراق دەدات لە ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا لە ڕێگەی وتووێژکاران و بازرگانی و سیاسەتەکانیەوە و دەیەوێت دامەزراوە بەهێزەکانی ئاسایشی حکومی بپارێزێت بۆ دڵنیابوون لە بەردەوامبوونی شکستی داعش.
باڵیۆز ڕۆمانۆسکی تیشکی خستە سەر گرنگی وەرگێڕانی ئەم ئەجێندایانە بۆ کردار لەلایەن حکومەتەوە، چونکە کردەوەکانیان “پانتایی و قووڵایی پەیوەندی نێوان ئەمریکا و عێراق دیاری دەکات.” ئەو پێیوایە حکومەتی نوێ لە بەغدا دەرفەتێکی نوێ بۆ پێشکەوتن لە عێراق دەڕەخسێنێت، هەروەها حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانێ ڕۆڵێکی گرینگ بگێڕێت لە پاڵپشتیکردنی حکومەتی سودانی. ئەو دووپاتی کردەوە کە: بۆ ئەوەی عێراق بە گشتی سەرکەوتوو بێت، پێویستە بەغدا و هەولێر پێکەوە کاربکەن، چارەسەری هاوبەش بۆ ناکۆکییە دێرینەکان بدۆزنەوە، لە چوارچێوەی کوردستانی عێراقیشدا گرنگ دەبێت بۆ دۆستانی کوردمان کە ماڵەکەیان بە رێكخەن. یەکگرتوویی لە ناوخۆ دەنگیان لە بەغدا بەهێزتر دەکات و ڕێگری لە هاتنە ژوورەوەی کەسانی دەرەکی دەکات كە دەیانوەێ ناکۆکی وەک ڕێگەیەکی دیکە بۆ تێکدانی سەقامگیری ئەم هەرێمە گرنگە و ئەم وڵاتە گرنگە بەکاربهێنن”.
ڕۆمانۆوسکی بە ئاماژەدان بە یاداشتێکی لێکتێگەیشتن، کە لە مانگی ئەیلولی ساڵی ٢٠٢٢ لە نێوان وەزارەتی بەرگری ئەمریکا و وەزارەتی پێشمەرگەی کوردستان واژۆ کرابوو، وتی “ئێمە پابەندین بە ئامادەكردنی هێزێکی مۆدێرن و کارا و کاریگەر وەک بەشێک لە هێزە ئەمنییەکانی عێراق”. ئەو داوای لە حکومەتی نوێی عێراق کرد دڵنیابێت لەوەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق بخرێنە ژێر “یەک فەرماندەی گشتی”. ئەو چاکسازییە ئەمنیانەی کە ئەمریکا پشتگیریان دەکات، بە گرنگ دەزانێت لە پاراستنی بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی پاشماوەکانی داعش لە عێراق.
سەبارەت بە هێرشە موشەکییەکانی ئێران، نیگەرانییەکانی خۆی دەربڕی و جەختی لەوە کردەوە کە ئەمریکا “زۆر بە توندی هێرشەکانی ئێرانی بۆ سەر سەروەری عێراق و سەروەری هەرێمی کوردستان و دەوروبەر ئیدانە کردووە و ئێمە لێرە زۆر نیگەرانین لە دیمەنی هەڕەشە و زۆر لە نزیکەوە و لە رێگەی كەنالی دیپلۆماتی و سەربازی و كەناڵی دیكە لەگەڵ هاوبەشەکانمان کار دەکەین بۆ ئەوەی لەڕادەبەدەر لەم دۆخە وریا بین”.
ڕۆمانۆوسکی دووپاتیکردەوە کە ئەمریکا هەوڵدەدات دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ لە عێراق بەرەوپێش ببات و پشتیوانی لە ئازادی رادەربڕین و ڕێوشوێنەکانی دژە گەندەڵی و چاکسازی ئابووری و ئاڵوگۆڕی پەروەردەیی و پاراستنی میراتی کولتووری بکات. بۆ ئەم کاره و بۆ پێشخستنی بەڕژەوەندییەکانی ئەمریکا و کورد، کورد پێویستی به یەکگرتوویی هەیه كە بتوانێت پێکەوه کار بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئاستەنگه هاوبەشەکان بكەن: “ئێوە زۆر بەهێزترن له نوێنەڕایەتی بەرژەوەندییەکانتان وەک دەنگێکی یەکگرتوو، لەچاو دەنگێکی شکستەیەکی گەورە.”
لە وەڵامی پرسیارەکانی ئامادەبووان سەبارەت بە ئازادی ڕادەربڕین لە حکومەتی هەرێم، ڕۆمانۆسکی پابەندبوونی وڵاتەکەی بە ئازادی ڕادەربڕین دووپاتکردەوە: “ئێمە ئەمە وەک بناغەیەک بۆ دیموکراسی دەبینین. ئێمە بە ئاشکرا قسەمان کردووە و داوامان لەو حکومەت و دامەزراوانە کردووە کە ڕۆژنامەنووسان دەگرن و ڕۆژنامەنووسان زیندانی دەکەن و دەستڕاگەیشتن بە ئینتەرنێت لە هەرێم کەم دەکەنەوە و ڕۆژنامەنووسان دەترسێنن”. شانبەشانی بەردەوامی هاوکارییە مرۆییەکان، ئەمریکا، خاوەنی چەندین پڕۆژە و دەستپێشخەری گەشەپێدانی لە عێراقدایە. زۆرێک لە پڕۆژەکانیUSAID سەرنجیان لەسەر سەقامگیری، بیری بیزنیس و بەتواناكردنی ژنان و گەشەی کشتوکاڵە. رێكخراوی USAID پشتگیری لە دروستکردنی شوێنی کارکردن کردووە، وەك (مەحەتە – ‘The Station’ ) لە هەولێر، کە یارمەتیدەرن لە دابینکردنی سەرچاوەی زۆر پێویست بۆ گەنجانی خاوەنکار و هاندانی داهێنان.
مۆریزیۆ گریگانتی، بالیۆزی ئیتاڵیا قسەی لەسەر پابەندبوونەکانی ئیتاڵیا لەگەڵ عێراق کرد و ڕایگەیاند کە وڵاتەکەی هەمیشە پشتگیری عێراقی کردووە و بەردەوامیش دەبێت. بەپێی وتەی گرێگانتی، ئیتاڵیا زۆر حەزی لە سەرکەوتنی عێراقە، بەو پێیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئیتاڵیا گرنگە و “سەقامگیریی ئەم وڵاتە سەقامگیریی ناوچەکەی ئێوەیە [رۆژهەڵاتی ناوەڕاست].” سەرەڕای بوونی حکومەتێکی نوێ لە ئیتاڵیا، بەڵام هیچ گۆڕانکارییەک لە سیاسەتی ئیتاڵیا بەرامبەر بە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوونادات، بەو پێیەی پشتیوانی ئیتاڵیا بەرامبەر بە عێراق “ئەولەویەتێکی بنەڕەتی لەمێژینەی” سیاسەتی دەرەوەی ئیتاڵیایە. باڵیۆز گریگانتی پێی وایە چەسپاندنی دامەزراوە دیموکراسیەکان باشترین گەرەنتییە بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی درێژخایەن.
گریگانتی وتی: لە بەرەی ئەمنی، ئێستا ئەم بەرپرسیارێتییەمان لە ئەستۆیە بۆ سەرکردایەتیکردنی نوێنەرایەتی ناتۆ لە عێراق، کە زۆر بە جددی وەریدەگرین. ڕۆڵی ناتۆ و هاوپەیمانی جیهانی دژی داعش لە پەرەپێدانی هێزە ئەمنییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان و بەهێزکردنی سەروەری عێراقدا تیشکی خراوەتە سەر. باڵیۆز گریگانتی دڵنیایە لەوەی کە بوونی ناتۆ لە عێراق دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پاراستنی سەروەری عێراق لە بەرامبەر هێرشەکانی وڵاتانی دراوسێ، واتە ئەوانەی ئەندامی ناتۆن. ئاماژەی بەوەشکرد، پشتگیرییەکانی ئیتاڵیا بۆ عێراق لە یارمەتییە سەربازییەکان زیاترە، و پڕۆژەکانی پشتیوانیی کولتووری ئابووری و گەشەپێدانی دیکە لەخۆدەگرێت. لە کاتێکدا کە بەرنامە مرۆییەکانی ئیتالیا هێشتا بەردەوامن، هاوکاری گەشەپێدانی درێژخایەن لە پێشینەی کارەکاندایە. لەم ڕووەوە ئیتاڵیا کۆمەڵێک ئەرکی شوێنەواری لە عێراقدا هەیە. عێراق لە قوڵایی مێژوویی خۆیدا ناوازەیە، کە باڵیۆز گریگانتی پێی وایە بۆ ناسنامەی عێراقی جەوهەرییە.
باڵیۆز ڤیلی ڤاریۆلا ، سەرۆکی نوێنەرایەتی یەکێتی ئەوروپا لە عێراق، وتی کە “لە ئاستێکی زۆر بنەڕەتیدا، بەرژەوەندییەکان لە نێوان یەکێتی ئەوروپا و بەرژەوەندییەکانی عێراق و عێراقییەکان هاوتەریبن”. ناوبراو ئاماژەی بە سروشتی دیموکراسیی یەکێتی ئەوروپا کرد، هەروەها وڵاتانی ئەندامی یەکێتی ئەوروپا لە ئاستێکی بنەڕەتیدا گرنگی بە بەهای دیموکراسی دەدەن، ئەمەش ڕاستەوخۆ بۆ ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەیان تەرجومە دەكرێت. جەختیشی کردەوە کە یەکێتیی ئەوروپا هەوڵدەدات پاڵپشتی سەروەری عێراق بکات و پشکی ڕوونی لە سەقامگیری و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی عێراق هەیە، بەو پێیەی زۆرێک لە پرسەکانی ئەو وڵاتە دەتوانن کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر ئەوروپا هەبێت، وەک تیرۆری نێودەوڵەتی، کۆچی بێ کۆنتڕۆڵ، و پچڕان لە دابینکردنی ووزە. ناوبراو ئامانجەکانی یەکێتی ئەوروپای لە عێراق خستەڕوو، ڕایگەیاند کە ئەوان لێرەن “بۆ پشتگیریکردن لە رەگ داكوتانی حوکمڕانی دیموکراسی لەم وڵاتەدا، و ئاواتەخوازن عێراقێکی ئاوەدانتر ببینن کە وەبەرهێنان و بازرگانی زیاتر لەگەڵ [یەکێتی ئەوروپا]دا هەبێت.”
باڵیۆز ڤاریۆلا ئاماژەی بە دەستپێشخەرییەکەی کۆڤاکس کرد کە یەکێتی ئەوروپا پاڵپشتی دەکرد، کە زیاتر لە شەش ملیۆن دەرزی ڤاکسینی کۆڤیدی بۆ عێراق دابینکرد، ئەمە جگە لە بڕی یەک ملیار و نیو یۆرۆ کە لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە لەلایەن دامەزراوەکانی یەکێتی ئەوروپا کۆکراوەتەوە بۆ یارمەتیدانی عێراق. سەبارەت بە زیادکردنی پاڵپشتی گەشەپێدان، وتی: “ئێمە [یەکێتی ئەوروپا] سەرنجی هەوڵەکانمان بۆ هاوکاری تەکنیکی دەگۆڕین، هەتا عێراق بتوانێت باشتر سەرچاوەکانی خۆی بەکاربهێنێت.” ئەمەش شانبەشانی بەردەوامی هاوکارییە مرۆییەکان بۆ ئاوارەکان و پەنابەران لە هەرێمی کوردستان و هەوڵدان بۆ سەقامگیركردنی ناوچە ڕزگارکراوەکان، كە ئەڵمانیا دەستخۆشی لێ دەکرێت کە وڵاتێكی پێشەنگ بووە لەم هەوڵانەی سەقامگیرکردندا. هەروەها یەکێتی ئەوروپا چەندین بەرنامەی هەیە کە ڕاهێنانی پیشەیی پێشکەش دەکات، و بەرنامەی هەیە کە ڕێگە بە کۆچی یاسایی دەدات بۆ ئەوروپا. لە کۆتاییدا، ڤاریۆلا دەستخۆشی لە عێراق کرد کە دەستپێشخەری کردووە بۆ دروستکردنی پرد لە ناوچەکەدا، و هیوای خواست پەیوەندی یەکێتی ئەوروپا لەگەڵ حکومەتی نوێی عێراق زیاتر بەهێز بێت.
سەرپەرشتیاری پانێڵ، تانیا گلی خەیلانی، وەبیری هێنانەوە کە سەختی ئەو قەیرانە مرۆییەی كە عێراق ڕووبەڕووی بووەتەوە، بەو پێیەی ئێستا هەموو کەمپەکانی ئاوارەکان لەو وڵاتەدا داخراون جگە لەوانەی کە لە هەرێمی كوردستانن: “جا ئەگەر بڵێن شتەکان باشتر بوون و داعش نەماوە” ئەوە نادروستە و وەڵامەکەی نییە.
باڵیۆز ڤاریۆلا دڵنیایی دەداتە ئامادەبووان کە ئاوارەکان و ئەو کێشانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێنەوە هێشتا لە بەرنامەکانی یەکێتی ئەوروپادا باس دەکرێن و یەکێتی ئەوروپا پلانی هەیە بۆ وەبەرهێنانی زیاتر لە پاراستنی کۆمەڵایەتیدا. هەروەها دەشڵێت، هەموو بەرنامەکانی یەکێتی ئەوروپا بەبێ گوێدانە بابەتەکە، هەستیارن بە لایەنی جێندەری و چالاکیەکانی یەکسانی جێندەری بەرەوپێش دەبەن. بۆ ئەوەش، باڵیۆز ڕۆمانۆسکی باسی لە نیازی وڵاتەکەی کرد بۆ بەردەوامبوون لە کارەکانیان بۆ ئاوارەکان و ئێزدییەکان بەتایبەتی لەگەڵ حکومەتی نوێ.
پانێلی نۆیەمی دیداری مێری 2022 (1ی نۆڤەمبەر/تشرینی دووەم 2022)