ئالنگاریەكانی حوكمڕانی و ریفۆرم لە عێراق و هەرێمی كوردستان
پوختەی راپۆرت و ڤیدیۆی پانێل
- جینین پلاسخارت، نوێنەری تایبەتی سكرتێری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق
- قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم
- تەلار نور، ئەژانسی میدیازانی میدیایی (سەرپەرشت)
ئەم پانێڵە ی دیداری مێری 2022 بۆ تاوتوێکردنی تەحەدای حوکمڕانی و چاکسازیكردن لە عێراق و هەرێمی کوردستان پێكهاتبوو. تەلار مومتاز نوری، سەرپەرشتیاری پانێڵەکە، چاکسازی حوكمڕانی بە پرسێکی هەڵپەسێردراو و ئەنجامنەدراو وێناكرد و داوای هەردوو وتاردەرەکەی پانێلەكە کرد کە ڕاشکاوانە دیدگاکانیان سەبارەت بە ڕەگ و ڕیشەی ئەم پرسە بەردەوامە پێشکەش بکەن، لە هەمان کاتیشدا چارەسەرەکان پێشکەش بکەن (کرتە لێرە بکە بۆ ڤیدیۆی پانێلەكە بە تەواوی).
قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پێی وابوو حوکمڕانی نەبووەتە ئەولەویەتی سەرەکی یان تەوەری سەرەکی گفتوگۆی عێراق و حکومەتی هەرێم. بەڵکو گرنگی سەرەکی بە سیاسەت دراوە، و پێکهاتەکان کێبڕکێ لەسەر پۆستە سیاسییەکان دەکەن. ئەو جۆرە سیاسەتكردنە پێش ئەولەویەتەكانی دیكەی وەك داڕێژتنی پۆڵەسی (سیاسات) خراوە كە یارمەتیدەر دەبن بۆ حوکمڕانی، بەم شێوەیەش “ئەو فەوزایەی ئێستا هەمانە” دروست بووە. بۆیە جەختی كردەوە كە خودی لایەنە سیاسییەکان پێویستیان بە چاکسازی هەیە. تاڵەبانی تیشکی خستە سەر گرنگی، بەڵام نەبوونی، ژینگەیەکی لەبار کە هاندەری چاکسازی و حوکمڕانی باش بێت، و فەزای کارکردن بۆ حکومەت دروست بکات. ئاماژەی بەوەشکرد، تەنانەت لە غیابی ژینگەیەکی لەو شێوەیەشدا، بە بوونی یەكگرتوویی سیاسی، ئیرادەی سیاسی، ڕوونی دیدگا و کاری تیمی، حکومەتەکان دەتوانن بەربەستەکان تێپەڕێنن. جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان فرەیی ئەو ئاستەنگانەی کابینەی پێشووی هێنایەوە یاد كە لە ساڵانی 2014-2017 لە کاتی جەنگ لە دژی داعش و بڕینی بوودجە و دابەزینی نرخی نەوت، كە چۆن رووبەڕوویان بوونەوە و بەسەریاندا زاڵ بوون. “ئێمە توانیمان هەندێک لە ڕکابەرییە سیاسییەکان وەلا بنێین، حکومەت لە شەڕە ناوخۆییە سیاسییەکان بپارێزین […] چونکە ئێمە لە حکومەتدا یەکگرتوو بووین، چونکە حکومەتمان لە پێشەوە دانا، لە ژیاندا ماینەوە.”
جینین هێنیس پلاسخارت، نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق، دووپاتی کردەوە کە تەحەدای سەرەکی لە عێراقدا ئەو گەندەڵیە بەربڵاو و پێکهاتەیی و سیستماتیکەیە. جەختیكردەوە کە “لە غیابی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، هەر هەوڵێک بۆ پاڵنانی چاکسازی جددی سەرکەوتوو نابێت. بەڕاستی ئەمە هۆکاری ناکارامەیی عێراقە. […] گەندەڵی پرسێکی تاکەکەسی نییە، پرسێکی سیستماتیکە بە قووڵی چەسپاوە لە چۆنیەتی کارکردنی عێراق وەک دەوڵەت، و ڕێگری لە گەشەسەندنی عێراق دەکات، چونکە سەرچاوەکانی دەوڵەت سەرقاڵ دەکات کە مەبەست لێی گەشەپێدانی نیشتمانییە و ئێستا لادەبرێت بۆ بەرژەوەندی تایبەت و حزبی”. پلاسخارت ڕوونیکردەوە کە ئەو مامەڵەكردنە لەگەڵ پرسی گەندەڵی پێویستی بە گۆڕانکاری هەیە، هەر لە تاوانبارکردنی تاکە ئەکتەرەکانەوە بۆ دانپێدانانی دیاردەكە وەک کەموکوڕییەکی سیستماتیکی، کە دواتر ڕێگە بە داڕێژەرانی سیاسەت دەدات کە سەرنجیان بخەنە سەر بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ڕێگەی چاکسازی سیستەمیەوە.
لەسەر تەوەری تەحەددای دەرەکی، وەک هێرشەکان بۆ سەر سەروەری عێراق، هێنیس پلاسخارت دیاری کرد کە هێز و توانای ناوخۆیی پێویستە بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی ئەو ئاستەنگانە ببێتەوە. “لە غیابی هێزی ناوخۆییدا، تۆ بە جۆرێک بانگهێشتی کەسانی دەرەكی دەکەیت بۆ ئەوەی خاکەکەت بۆ کێبڕکێی جیاوازی دەسەڵات بەکاربهێنن.” ناوبراو لە درێژەدا دەریخست کە چاوەڕوانییەکانی عێراق لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەندێک جار لە ڕادەبەدەر بەرزە، ڕوونیشی کردەوە کە هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان توانای هاوکاریکردنیان هەیە لە رێگەی بەرنامەی مرۆیی و گەشەپێدان، هەروەها گفتوگۆ لەگەڵ لایەنە سیاسییەکان و گروپە بەرژەوەندیخوازەکانی دیکە ڕێکبخەن، هاوكات پشتگیری لە دەسەڵاتدارانی کورد و عێراق بکەن، بەڵام ناتوانن “وڵات بەڕێوەببەن”. بە واقیعبینانە گوتی کە خۆی ناتوانێت ڕێگری لە هێرشەکانی تورکیا و ئێران بکات بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام دەتوانێت لەگەڵ هەردوو دراوسێکە قسە بکات و داوای یەکگرتوویی لە دەسەڵاتدارانی عێراق و کورد بکات.
قوباد تاڵەبانی لە درێژەی قسەکانیدا لەسەر تەوەری پشتیوانی نێودەوڵەتی لە ماوەی ١٧ ساڵی ڕابردوودا ڕایگەیاند “چەند ساڵی یەکەم تەنها تێگرتنی ملیارەها دۆلار بوو بۆ پڕۆژە ژێرخانیەكان و هەوڵدان بۆ چاککردنەوەی کارەبا، هەوڵدان بۆ چاککردنەوەی ئاو، و بەشێکی زۆر لەوە بەفیڕۆچوو چونکە… سیستەم ئامادە نەبوو بۆ ئەوەی لەئامێزی بگرێت”. جەختی لەوە کردەوە کە ئۆفیسەکەی سوودێکی زۆری لە کارکردن بینیوە لەگەڵ زۆرێک لە هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان، هێنانی ڕاوێژکاری تایبەتمەند، و دروستکردنی ژینگەیەک کە بتوانێت سوود لە شارەزاییەکانیان وەربگرێت. تاڵەبانی داخی لەوە بووكە لە عێراق و هەرێمی كوردستان ژینگەیەکی کارای لەو شێوەیەیان لەدەستداوە و وتی “ئەگەر ژینگەی گونجاو و هاندەر بە گشتی لەناو سیستەمی سیاسیدا نەبێت، ئەوا هیچ پشتیوانییەکی نێودەوڵەتی هەرگیز کاریگەری نابێت، چونکە رێگەی لێ دەگیردرێت”. تاڵەبانی ڕایگەیاند، یەکێک لە تەحەددا سەرەکیەكانی چاکسازی ئەوەیە کە زۆرێک لە سیاسەتەکان بەهۆی کێشەی کەسی و تۆڵەسەندنەوە، کە ئەکتەرەکان لەگەڵ یەکتردا هەیانە، بلۆک دەکرێن.
قوباد تاڵەبانی پشتیوانی خۆی بۆ محەمەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق، دەربڕی و ڕایگەیاند كە پێویستە حکومەتی هەرێم بە شێوەیەکی میتۆدی و لۆژیکی، نەك سۆزداری، بچێتە نێو گفتوگۆکانی داهاتوو لەگەڵ بەغدا و بە دەنگێکی یەکگرتووی کوردیەوە كار بكات هەتا بتوانێت دەرەنجامی براوە – براوە بەدەستبهێنێت. ئاماژەی بەوەشکردووە، “پێویستیمان بە سەرۆکوەزیرانێكە […] بڵێت ‘من سەرۆکوەزیرانی عێراقم، ناتوانم رێگە بدەم چوار پارێزگای وڵاتەکەم لە گێژاودا بژین، یان دڵتەنگ بن، یان پشتگوێ بخرێن.’ چۆن دەبێت گرنگی بە بەسرە بدات، دەبێت ئەوهاش گرنگی بە سلێمانی بدات. ئەوەش لە دیدگایەکەوە سەرچاوە دەگرێت و لە هەستکردنی ئەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بۆ بنكۆڵكردنی ناکات”. داواشی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد “ئاسانکاری بکات، بەبێ داسەپاندن، بۆ پرۆسەی گفتوگۆیەک كە یارمەتیدەر بێ بۆ کردنەوەی گرێیە هەستیارەكان و چارەسەرکردنی ئەو نائەمنییەی کە هەمانە، چونکە لە کۆتاییدا ئەوەی حوکمڕانی ئەم وڵاتە دەکات بریتیە لە ترس و نائەمنیەت.”
جینین پلاسخارت سەرنجی خۆی خستە سەر كێشەی شكست لە جێبەجێکردن کە لە عێراق و هەرێمدا بەدی دەكرێ، دەستووری ساڵی 2005ی عێراقی وەک نموونە بەکارهێنا و ڕایگەیاند کە “بنەما گشتییەکان لە دەستوورەکەدا چەسپێندرابوون و بڕیاردرا یاسا تەواوكەرەكان لە قۆناغێکی دواتردرا دەربچوێندرێ، بەڵام دوای ١٧ ساڵ هێشتا چاوەڕێین”. ئەو ڕەخنەی لە حکومەت گرت کە لەبری جێبەجێکردنی سیاسەتەکان ‘وشەی جوان’ بەکاردەهێنێت. بەربڵاوی لە بەڵێنی ناڕاست و بێکرداری وایکردووە کە خەڵک باوەڕیان بە چینی دەسەڵاتدار بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان نەمێنێت و لێرەشەوە دیاردەكەوەێ بۆچی ڕێژەی بەشداریکردنی دەنگدەران لە ساڵی پێشوودا کەم بووەتەوە. ئەو جەختی لەوە کردەوە کە کێشەیەک لە عێراق ئەوەیە کە خەڵک چاوەڕوانی گۆڕانکاری سیستماتیکی لە تاكە کەسێکی دەسەڵاتدار دەکەن، وتی “ئێمە وای لێ چاوەڕوان دەکەین كە جیهان بکاتە شوێنێکی باشتر، ئەوە ڕوونادات. ئەو بابەتە پێویستی بە میکانیزمی دامەزراوەیی هەیە بەجیا لە کەسەکان” و جەختی لەسەر گرنگی ئیدارەدانی چاوەڕوانییەکانی خەڵك کردەوە. ڕاسپاردەکەی بۆ حکومەتی نوێی عێراق ئەوە بوو کە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتیەکان لە پێشینەی ئەولەویەتدان بە مەبەستی دروستکردنی متمانەی خەڵک بە توانای حکومەت بۆ گرتنەبەری هەنگاو، هەروەها دووپاتی کردەوە کە گەندەڵی سیستماتیکی پرسێکی سەرەکییە کە دەبێت ڕووبەڕووی ببێتەوە، چونکە سەرچاوەکانی دەوڵەت لەجیات بۆ دانیشتووانەوە بچن بۆ بەرژەوەندییە حزبییەکان دەڕۆن. هێنیس پلاسخارت ئاماژەی بە نەبوونی متمانەی نێوان هەولێر و بەغدا کرد كە زۆر بەرچاوە، و ئاماژەی بەوەدا کە پێویستە کێشەکانی نێوان هەردوو پایتەخت بە جێبەجێکردنی میکانیزمێکی پێشبینیکراو و دامەزراوەیی و لەخۆگرتنی پڕۆسەیەكی گفتوگۆی بەردەوام چارەسەر بکرێن. جەختی لەسەر پێویستی گفتوگۆ كردەوە لە نێوان سەرجەم ئەکتەرەکان، جا سەر بە هەر جۆرە ئایدۆلۆژیا بۆچوونێك بن.