دیداری مێری 2018، پانیلی شەشەم: هاوکێشەی هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: دەرفەتەکانی ململانێ و هاوکاری (١)
- ئیبتیسام ئەلکیتبی، دامەزرێنەر و سەرۆکی سەنتەری سیاسی ئیمارات
- تەها ئۆزهان، بەرێوەبەری توێژینەوە لە ئینیستیوتی ئەنکەرە و سەرۆکی پێشووی لێژنەی کاروباری دەرەکی لە پەرلەمانی تورکیا
- رەنج عەلائەدین، لێکۆلەری پێشکەوتوو، ئینیستیتیوتی بروکینز
- موحەمەد بن سەغەر ئەلسولەیمی، سەرۆکی ئینیستیتیوتی نێودەوڵەتی بۆ دیراساتی ئێرانی، شانشینی عەرەبی سعودیە
- ستیڤن بلۆکمانز، سەنتەری لێکۆلینەوەی سیاسەتی ئەوروپی، بروکسل (سەرپەرشتیار)
ئەم پانێلە بە سەرپەرشتی ستیڤن بلۆكمانز تیشکی خستە سەر پشێوی ئیستای رۆژهەڵاتی ناڤین و داینامیکەکانی گۆرانی هێزو رۆڵی هێزە نێودەوڵەتیەکان لە دروستکردن و کاریگەری خستنە سەر پەرەسەندنە ناوچەیی و تەنانەت لۆکالەکانیش. هەموو ئەندامانی پانێلەکە هاورابوون لە سەر ئەوەی پێشبرکێی هێزەکان و نەبوونی هاوکاری لە نیوانیان زۆر مەترسیدارن و سەرەکیترین رێگری ئاسایی بوونەوەی ڕەوشەکە لە نیوان هێزەکانی ناوچەکەدان. هاوکات، بەریەککەوتنی بەرژەوەندی هێزە جیهانیەکان زیاتر پەرە بە ناسەقامگیری دەدات و ئەوە دەر دەخات کە پێویستە شێواز و روانگەی نوێی سیاسی و دیپلۆماتی پەرەی پێ بدرێت بە مەبەستی دروست کردنی سەقامگیری و هاوکاری. هەموو قسەکارانی پەنێلەکە دانیان بە زەحمەت بوونی گەشتن بەم ئامانجانە نا.
ئیبتیسام ئەلکیتبی پێی وایە کە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین لە بارودۆخی گۆران و ناسەقامگیریە. ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ گۆران لە جیهاندا کە چیدیکە دوو جەمسەر نیە و تەنانەت ڕوون نیە هەنووکە تاك جەمسەرە یا فرەجەمسەر. لەم بارودۆخە رووداوی گرنگی وەك یانزەی سێپتێمبەر، شەری ٢٠٠٣ی عێراق و بەهاری عەرەبی شانۆی سیاسی ناوچەکەیان هەژاندووە و برینی مێژووییان كۆلاندوەتۆ. دەرفەتی شەر لە دەرفەتی هەماهەنگی و هاوكاری زیاتر بووە لە ناوچەکە، بەڵام هێزە سەرەکیەکانی ناوچەکە (ئێران و تورکیا و سعودیە) خۆیان بە دوور دەگرن لە پێکدادانی سەربازی ڕاستەوخۆ بۆ گەشتن بە ئامانجەکانیان.
لە درێژەی وتەکەی ئەلکیتبی هەندێك خالی بەرجستە کردەوە کە بە ڕای ئەو بۆسەقامگیری ناوچەکە گرنگن. ئەو پێی وایە کە گۆرانی پەیوەندی نێوان ئەکتەرە سەرەکیەکانی گۆرەپانی نێودەوڵەتی کاریگەریان لە سەر هێزە ناوچەییەکانیش هەیە، ئەوەش واتای ئەوەیە كە هاوپەیمانی و دوژمنایەتیەکانیش لە ناوچەکە زوو بە زوو دەگۆرێن. لە هەمان کاتدا مانەوەی وڵاتی شکست هێناوی وەك سوریا و یەمەن واتای بەردەوامبوونی دیاردەی شەری بە وەکالەت دەگەیەنێت. بە هەمان شێوەش، مانەوەی ئایدیۆلۆژیای داعش و ئەکتیڤ بوونی حیزبولا و حوسی یەکان نیشانەی بەردەوامی کێشەیە لە داهاتوو.
سەبارەت بە پەیوەندی ئێران و ئەمریکا، ئەلکیتبی بڕوای وایە گەمارۆکانی ئەمریکا بۆ سەر ئێران پێویستە ئامانجیان گۆرینی ڕەفتاری رژێمی ئێران بێت لە ناوچەکە، و ئەگەر ئەمە روو بدات ناوچەکە لە داهاتوو سەقامگیری بە خۆیەوە دەبینێت. ئەلکیتبی وتەکەی بەوە کۆتایی پێ هێنا کە عێراقێکی سەربەخۆ و سەقامگیر و خاوەن شوناسێکی نیشتمانی هاورێیەکی باش دەبێت بۆ ئەمریکا و ئێران و عەرەبەکانیش و فەکتەری سەقامگیری و پەرەپێدان دەبێت لە ناوچەکە.
بە ڕای تەها ئۆزهان گۆرەپانی ناوچەیی ئیستا بەریەککوتن لە نیوان سێ جۆرە ئەکتەری دەوڵەت لە خۆ دەگرێت، هەم لە ناوخۆ و هەم لە دەرەوە. تایبەتمەندیەکانی ئەم ئەکتەرانە کاریگەری لە سەر ئەنجامی سیاسەتەکان دەبێت. یەکەم گرووپ ئەو دەوڵەتانەن کە زۆرترین هێزی سەربازی و سیاسیان هەیە، بەڵام کەمترین دیدو رۆیایان هەیە، تێکەلەیەک کە لە رۆژهەڵاتی ناڤین سەڵمێندراو و کارەسەتبارە و تەنیا ئەو کێشانەی پێشتر بوونیان هەبووە خراپتر دەکەن و وەکوو ڤایرۆسێکی مەترسیداریان لێ دەکەن. بە ڕای ئۆزهان، بڕیاری ئەمریکا بۆ کشانەوە لە رێککەوتنی ناوەکی نموونەیەکی جوانی ئەم گرووپەیە. گرووپی دووەم توانای سەربازی و سیاسی سنورداریان هەیە، بەڵام دیدێکی گرنگیان هەیە. لەم حالەتەش ئەنجامەکان باش نابن، چوونکە سیاسەتەکان بنچینەی پێویستی سیاسی و سەربازیان نیە بۆ جێبەجێ کردن و زیاتر لە خەون و خەیال دەچن و ناتوانرێت جێبەجێ بکرێن. گرووپی سێیەم ئەو دەوڵەتانەن کە نە توانایان هەیە و نە دیدێکی باش بۆ داهاتوو، بەڵام بەرژەوەندی زڵهێزەکان کردوونی بە هاوکار و هۆکارێکی دیکەی پەرەسەندنی پشێوین. لە ئەنجامدا، وەك ئۆزهان سەرنجی دا، روانگەیەکی نوێ هاتوەتە کایە کە گرنگی بە زیادکردنی هێزی سەربازی و بە ئەمنی کردنی سیاسەت دەدات و بوار بۆ رۆڵی سیاسەت کەم دەکات و دەبێتە هۆی بەردەوامی توندوتیژی، وەکوو نموونەی سوریا دەری دەخات. ئەو هەروەها باسی لە سێ کەلتووری سیاسی ناوچەکە وەکوو “بە سالاچوو و پێگەشتوو و ماندوو” کرد کە بریتین لە کەلتوری سیاسی عەرەب و فارس و تورك و باسی لە سێ کەلتوری سیاسی بەرامبەریان کرد کە “گەنج و پر وزە و بێ ئەزمونن” ئەویش ئیسرائیل و حکومەتی هەرێمی کورستان و فەلەستین.
وەکوو رێگا چارەیەکی زیرەکانە بۆ رزگار بوون لەم زەڵکاوە، ئۆزهان باس لە روانگەیەکی جیۆپۆلەتیکی دەکات کە تێدا هێزی سەربازی بۆ چارەسەری کورت مەودا بە کار دەهێنرێت و لە هەمان کات سیاسەت و دیپلۆماسی بۆ چارەسەری بنەرەتی بە کار دەهێنرێت. وەکوو نموونە ئۆزهان باسی ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا لە سوریا دەکات کە هاوکاتن لەگەڵ گفتوگۆی بەردەوامی تورکیا لەگەڵ ئەمریکا و روسیا و دوژمنەکانی بۆ گەشتن بە رێککەوتن. لەگەڵ ئەوەی ئەمە باشترین چارەسەر نیە، بەڵام بە ڕای ئۆزهان لە چارەسەرەکانی دیکە باشترە.
رەنج عەلائەدین هاورا بووە کە شەرێك لە ئارادایە بۆ بالادەستی لە ناوچەکە، و بە بەراورد لەگەڵ ئۆزهان کەمتر گەشبین بوو بە داهاتووی ناوچەکە. لە روانگەی ئەو پێشبرکێ نەك هاوکاری باڵ بە سەر ناوچەکە دەکێشێت، چونکە ئەو ململانێیانەی ئەم سالانە سەریان هەڵداوە زۆر دوورن لە چارەسەربوون و تا كاتی چارەسەربوونیان تۆی دژایەتی بەردەوام دەچێنن و تا چەندین نەوە لە بیرکردنەوەکان دەمێننەوە و دەبنە هۆی بەردەوامبوونی ململانێکان. وەکوو ئەو روونی کردەوە، “بارودۆخی کاتی شەر بزوێنەری ململانێی زیاترە” و ئەو ڕاستیەی کە گروپە سەربازیە ناحكومیەكان جێگای حكومیەكانیان گرتووەتەوە لە زۆران لە ململانێكان، ئەوەش نەك تەنیا تێچووی شەر هەرزانتر دەکات بەڵکو توندتریشی دەکات، چونکە زۆر لەم گرووپانە بە زەحمەت پەیوەست دەبن بە بەها و پرەنسیپە نێودەوڵەتیەکانی ڕێکخستنی شەر. فاکتەرێکی دیکە کە عەلائەدین بەرجەستەی کرد نەبوونی چوارچێوەیەکی پۆزەتیڤی هاوبەشە بۆ بنیاتنانی یاسای تایبەت بۆ سنووردارکردنی بە کار هێنانی ئەمرازە سەربازیەکان لە ناوچەکە کە زۆر بە ئاسانی بە کار دێن بۆ دەستخستنی دەسکەوتی سیاسی. بەردەوامبوونی دیاردەی دووبارە بوونەوەی ململانێ لۆژیکەكەی لە بەردەوامبوونی شەڕی ئێرانە لەگەڵ رۆژئاوادا، و نموونەی گەرانەوەی شەرە لە نیوان هەرێم و بەغدا لە پاش ریفراندۆمەکەی ٢٠١٧. ئەم شەرە لە پاش سێ ساڵ لە هاوکاری پێشمەرگە و سوپای عێراق رووی دا و هەردوولا نەیانتوانی سوود لەم هاوکاریە وەرگرن و بیگەیەننە ئەنجام.
یەکەم پێداویستی بە ڕای عەلائەدین ئەوەیە کە دوورکەوینەوە لەو گێرانەوە (دووبارەبوونەوە) ڕووخێنەرانە کە هانی شەر دەدەن و لەباتی بەکارهێنانی هێزی سەربازی کار لە سەر سیاسەت و حوكمڕانی دروست بکەین، هەر چۆن “بردنەوەی ئاشتی زۆر گرنگترە لە بردنەوەی شەر”. تا ئیستا بەغدا لەم تاقیکردنەوەیە سەرکەوتوو نەبووە. لە حالەتی عێراق، ئەو پێی وایە کە ئەو بۆشاییە دامەزراوەییە زۆرەی لە نیوان حکوومەتی ناوەندی و پارێزگاکان هەیە تەنیا لە ڕێگای دابەزاندنی دەسەڵات بۆ پارێزگاکان دەتوانرێت چارەسەر بکرێت، لە ڕێگای شۆرکردنەوەی ڕێژەیەکی باش لە هێز و دەسەڵات بۆ ئیدارە خۆجێیەکان کە ببێتە پاشخانێك بۆ دروستکردنی یەکگرتوویی. فرەیی کۆمەلایەتی و سیاسی پێویستە تایبەتمەندی سەرەکی پرۆسەی بنیاتنانەوە بێت و رۆلی کۆمەلگای مەدەنیشی پێویستە پێ زیاد بکرێت.
لە سەر بابەتی ڕێککەوتنی ناوەکی عێراق، عەلائەدین وتی ئەم ڕێککەوتنە هەردوو ئەنجامی ئەرێنی و نەرێنی هەیە. لە کاتێکدا ئەم ڕێککەوتنە لایەنە دژ بە یەکەکانی هێناوەتە سەر مێزی گفتوگۆ، هاوکات نەیتوانی هەموو بابەتەکان بخاتە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکە، لەوانە شێوازی هەڵسوکەوتی ئێران لە ناوچەکە، بە تایبەت لە سوریا و تەنانەت لە عێراقیش. ئەمەش پێویستی بە هەبوونی ڕوانگەیەکی فڕە ڕەهەند بۆ چارەسەری کێشەکە دەردەخات و ئێران پێویستە بیسەلمێنێت کە ڕاستگۆیە لە بنیاتنانی ئاشتی لە ناوچەکە. عێراقیش لەم نێوەندە یا دەبێتە ناوچەیەك کە عەرەب و ئێران تێدا دەگەنە ڕێککەوتنێك، یا دەبێتە گۆرەپانی شەر لە نیوان ئێران و ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیان.
موحەمەد بن سەغەر ئەلسولەیمی وتەکەی بە دەست نیشان کردنی ئەو فەکتەرانە دەست پێ کرد کە رۆژهەڵاتی ناڤینیان لە لانکی شارستانیەتەکان کردوە بە لانکی ململانێکان و دواتر جەختی لە سەر رێگاکانی سەرکەوتن بە سەر کێشەکان کردەوە. ئەو وتی هۆکارە سەرەکیەکانی کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناڤین بریتین لە نەبوونی متمانە لە نیوان وڵاتانی ناوچەکە، رەحمەت و نەفرەتی نەوت، نەبوونی حوکمی باش، نەبوونی دید و روانگەی سیاسی و لە کۆتایدا رۆلی نەرێنی زڵهێزە جیهانیەکان لە ناوچەکە.
بە داننان بەوەی کێشەی نیوان سعودیە و ئێران کێشەی سیاسیە و بە هۆی ڕەفتاری ئێران و سعودیەیە لە ناوچەکە، نەك بە هۆکاری ئاینی یا نەتەوەیی، ئەلسولەیمی وتی ئەگەر ئێران رەفتاری لە ناوچەکە بگۆرێت و هەوڵی بنیاتنانی متمانە بدات لەگەڵ ولاتانی ناوچەکە، ئەگەری سەقامگیری لە ناوچەکە بە هێز دەبێت و ئێرانیش لەو تەنگەژەیەی تێی کەوتووە رزگاری دەبێت. وەکوو چارەسەرێکی دیکەی کێشەکان ئەو بڕوای وایە کە عێراق پێویستە هۆکارە بنچینەییەکانی سەرهەڵدانی داعش چارەسەر بکات و وڵات دەبێت هیچ ململانێیەکی تێدا نەمێنێت. هەروەها زیادی کرد کە عێراق نابێت گۆرەپانی پێشبڕکێ ناوچەییەکان و شەری بە وەکالەت بێت.