دیداری مێری 2018، پانیلی حەوتەم: هاوکێشەی هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکان لە رۆژهەڵاتی ناڤین: دەرفەتەکانی ململانێ و هاوکاری (٢)
- فاتیح یەڵدز، باڵوێزی تورکیا لە عێراق
- رامۆن بڵێکوا، باڵوێزی یەکێتی ئەوروپا لە عێراق
- ئالبیرتۆ فێرناندێز، باڵوێزی پێشوو و سەرۆکی تۆرەکانی راگەیاندنی رۆژهەڵاتی ناوەراست
- لوقمان فەیلی، باڵوێزی پێشووی عێراق لە یابان و دواتر لە ئەمریکا
- تانیا گلی، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق (سەرپەرشتیار)
تانیا گڵی وەك پێشەكی داوای لە قسەكەرانی ئەم پانێلە كرد كە بە شێوازێکی قوولتر بچنە ناو بابەتەکانی پانێلی پێشووتر هەتا بە شیکردنەوەی داینامیکە ناوچەییەکان لە روانگەیەکی بەربڵاوترەوە هەوڵی دەستنیشانکردنی پەیوەندی و کاریگەریەکانی ئەکتەرە نێودەوڵەتیەکان بدەن لە هەمبەر شێوازەکانی هەنووکەیی هێز لە رۆژهەڵاتی ناڤین و بە تایبەت لە عێراق. دیارە كە پێشبڕکێ وململانێیەکی بەردەوام لە ناوچەکە هەیە، ئەگەرچی پێشكەوتن بە ڕێژەیەکی کەم لە بواری سەقامگیری لە ناوچەدا بەدی دەكرێ.
فاتیح یەڵدز بە گرنگیەوە باسی پەیوەندی بەهێزی نیوان تورکیا و عێراق و بەرژەوەندی هاوبەشیان کرد لە بەردەوامی هەبوونی پەیوەندی و پاراستنی ئاسایشی سنوورەکانی هەردولا. ئەو ئاسایشی بە سەرەکیترین نیگەرانی تورکیا پێناسە کرد، لە بەر ئەوەی “داعش و پەکەکە مەترسی راستەقینەن بۆ سەر ئەنکەرە” و هەروەها هەندێك تەحەدای بەرجەستە کرد کە هێشتا کاریگەرن لە سەر تورکیا و بە شێوازێکی گشتیتر رۆژهەڵاتی ناوەراست. یەکەمین تەحەدا تراژیدیای مێژویی خەڵکی فەلەستین و “رەتکردنەوە و پشتگوێخستنی تەواوی مافەکانیانە”، وەك چۆن ئیسرائیل بە ئاشکرا بەردەوامە لە نکوولی سیاسی و “داگیرکردنی نایاسایی”. بە وتەی یەڵدز، “تا ئەو کاتەی ئێمە نەتوانین ئەم نادادپەروەریەی لە فەلەستین روودەدات چارە کەین داهاتوویەکی باش چاوەرێی ئێمە ناکات لە ناوچەکە، لەوانەش لە عێراق”. تەحەدای دووەم شەری سوریایە کە چیرۆکی شکستی چارەسەرە دیپلۆماتیەکان هێشتا بەردەوامە و ئەنجامی سەخت و خراپی هەبووە بۆ تورکیا، بە تایبەتی لە رووی ئاوارە و ئاسایشەوە. تورکیا سێ ملیۆن ئاوارەی سوری لە خۆگرتووە، زیاتر لە هەر وڵاتێك و بۆیەش ئانکارا هەول دەدات ئەم کێشەیە لە ڕێگای هاوکاری لەگەڵ هاوبەشە سەرەکییکانی چارەسەر بکات. پاشان باڵۆێز یەڵدز ئاماژەی بە عێراق کرد وەکو سێیەم تەحەدا کە هێشتا یەکگرتوویی سیاسی و یەکپارچەیی خاکی لە مەترسیدایە و کەلتووری فرەیی پەرەی پێ نەدراوە و حکومەت و سیاسەت لە ڕوانگەی ئاینی یا ئەتنی و تایەفی جێبەجێ دەکرێن. ئەو ئاماژەی کرد کە تورکیا لە هەرە پێشەوەیە بۆ یارمەتی دانی سەقامگیری و فرەیی لە عێراق.
تەحەدای چوارەم دراوسێیەکی دیکەی تورکیایە، واتە ئێران. بە دیدی یەڵدز، پێویست بوو تەنانەت پاش کشانەوەی ئەمریکا لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی، ئەم ڕێککەوتنە بە زیندوویی بهێلدرێتەوە. باڵوێزی تورکیا جەختی کردەوە لە سەر پابەندی تورکیا لەم لایەنە و پێویستی کارکردن لەگەڵ ئێران لە رێگای دیپلۆماسی نەك گەمارۆ و چاوسوورکردنەوەی سەربازی. لە کۆتاییدا ئەو وتی تورکیا خاوەنی چەندین شوناس و وڕوانگەیە لە سیاسەتی دەرەوە، ئەمەش بە هۆی رۆلی تورکیا وەکوو پردێکی جوگرافی ستراتیژی (لە نیوان ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناڤین) “کە چاوێکمان لە سەر ئەوروپایە و لە رۆژهەڵاتی ناڤینیش باش تێکەل بووین”، بۆیە ئەنكەرە دەتوانێت پۆزیتیڤانە و کاریگەرانە کار لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر هاوبەشی جیاواز بۆ بنیات نانی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەکەدا بکات.
ڕامۆن بڵێکوا “مەترسی لە سەر فرەیی یا فرەلایەنی” وەکو گرنگترین تەحەدا بۆ ناوچەکە پێناسە کرد لە کاتێکدا داینامیکی هێز لە ناوچەکە بە شێوازێکی ناڕوون پەرەدەسێنێت. ئەو سەرنجی دا کە لە ئاستی جیهانیدا کەمبوونەوەی پرۆسە فرەلایەنەکان بووەتە هۆی سەرهەلدانی شەری بازرگانی، دەرچوون لە پەیمانە نێودەوڵەتیەکان و پەنا بردن بۆ هێز بۆ چارەسەری کێشەکان. لە ئاکامدا ئەم بابەتانە ڕەنگدانەوەیان دەبێت لە پەیوەندی هێز و هاوپەیمانیە گرنگەکان، وەکوو داهاتووی ناتۆ، یا داهاتووی هاوکاری درێژ مەودای نیوان یەکێتی ئەوروپا و تورکیا و لە ئەنجامیشدا کاریگەری دەخەنە سەر رۆڵی ئەو دەوڵەتانەی بە پێداچوونەوەخواز (revisionist) پێناسە دەکرێن، لەوانە چین و روسیا و ئێران. بڵێکوا دەری خست کە لە ئەنجامی ئەم بابەتانە گرژی لە هەموو شوێنێك زیاد بووە و ململانێکان، بە تایبەت لە رۆژهەڵاتی ناڤین، تا ئاستی گەشتن بە ئەنجامی نەخوازراو بەرز بوونەتەوە. ئەو ئاماژەی بە ڕێککەوتنی ئەتومی لەگەڵ ئێران کرد کە بۆ مەبەستی ڕاگرتنی خواستە ئەتۆمیەکانی ئێران و کەمکردنی گرژی لە ناوچەکە واژوو کرابوو و وتی شکستی ئەم ڕێککەوتنە مەترسی زیادكردنی توندوتیژی لە ناوچەکە پەیدا كردوو، “لە یەکێك لە هەستیارترین ساتەکانی مێژووی ناوچەکە” کە چەند هاوپەیمانیەك بە خۆوە دەبینێت و لەوانەیە بە ئاسانی ناوچەکە بۆ شەری هاوشێوەی جەنگی یەکەمی جیهانی پەڵکێش بکات. دیپلۆماتە ئەوروپیەکە هۆشداری دا “هیچ شەرێك نیە بەو شێوەیە کۆتایی بێت کە لە سەرەتادا پلانی بۆدانراوە” و بە هۆی سروشتی بە جیهانی بوونی ململانێکان، چەخماخەیەك لە جێگایەك دەتوانێت بە ئاسانی پەرە بسێنێت وەکوو نموونەی داعش یا لیبیا.
بە پێی وتەکانی بڵێکوا خالی پۆزەتیڤ هەن كە جێگای ئاماژەن. بۆ نموونە پێویستە ستایشی عێراق بکرێت بە هۆی “توانای لەخۆگرتنی دژبەیەکەکان و چەندین شوناسی جیاواز”، لایەنێك کە لەوانەیە وەك مۆدیلێکی باش بۆ داهاتووی ناوچەکە بە کار بێت. ئەم توانا بە نرخە میراتی مێژووی دەوڵەمەندی وڵاتەکەیە کە کۆمەلگە جیاوازەکان لە سیستەمێکی هاوبەشدا یەکگرتوویی کۆمەلایەتیان پاراستووە. هێنانە ناوەوەی شوناسی تاك لایەنی لە لایەن هێزە کۆلۆنیالەکان ئەم بالانسە کۆمەلایەتیەی تێك داوە لە کاتێكدا كە هاتنی داعش و خوێندنە توندرەوانەکەی لە ئیسلام ئەم بالانسەی تا رادەیەکی ئێکجار زۆر تێك دابوو.
لە کۆتاییدا بڵێکوا جەختی لە سەر پێویستی جێبەجێ کردنی پرۆسەیەکی گشتگیری بنیات نانەوە کردەوە، بە جۆرێك کە بتوانێت ئەو فرەکەلتوریە مێژوییەی لە عێراق هەبووە زیندوی بکاتەوە، هەر وەك ئەو فرەییە لە موسلی پێش داعش هەبووە. یەکێتی ئەوروپاش لە پێشەنگی پەرەپێدانی ئاشتبوونەوە و فرەیی و حوكمڕانی دروستنە لە عێراق.
ئالبێرتۆ فێرناندێز، دیپلۆماتی پێشووی ئەمریکی، بە پێچەوانەی پانێلیستەکانی پێش خۆی پێی وانیە خراپبوونی رەوشی رۆژهەڵاتی ناڤین شتێك بێت کە تەنیا لە داهاتوو ئەگەری روودانی هەبێت، بەڵکوو بە ڕای ئەو ئەمە ڕێچکەیەکە کە ٤٠ سالە بەردەوامە و هۆکارە بنچینەییەکانی ئەم تەنگەژەیەش هیچ کات بیری چارەسەریان لێ نەکراوەتەوە. ئەو وتی ئەم هۆکارانە، وەکوو حوکمی زۆر خراپ و گەندەلی لە ئاستی زۆر بەرز، نەخۆشی ئەم ناوچەیەن و هێشتا کاریگەرن لە سەر “بارودۆخێك کە زیاتر بەرەو خراپ بوون دەچێت تا باش بوونەوە”.
ئەو وێنەیەی فێرناندز پێشکەشی کرد تەنانەت زۆر ڕەشتریش بوو، لە کاتێکدا وتی تەنگەژەی رۆژهەڵاتی ناڤین تەنیا کۆمەلایەتی سیاسی و ئابوری نیە، بەڵکوو رۆحی و رۆشنبیریشە. ئەو سەرنجی بەوە دا كە چۆن زۆربەی فاکتەرەکانی سەرهەڵدانی داعش هێشتا چارەسەر نەکراون و چۆن نەبوونی ئیرادەی راستەقینە بۆ گۆرانکاری، هەوڵەکانی سەقامگیری لە زۆربەی شوێنەکانی ناوچەکە، بە تایبەت وڵاتانی کۆمکاری عەرەبی تووشی شکست کردووە.
فێرناندز ستایشی دەوڵەتی ئیستای ئەمریکای کرد بۆ هەوڵە ریالیستیەکانی بۆ پێچەوانە کردنەوەی هەڵەکانی کابینەی ئۆباما، لە گوێ نەدانی بە سەرهەڵدانی داعش لە ٢٠١٣ و لە بەهەند وەرنەگرتن و رێگادان بە ئێران بۆ چوونە ناو سوریا و کوژرانی دەیان هەزار خەڵکی بێ گوناە. ئەو ستراتیژی ئیدارەی ترامپی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست وا پێناسە کرد “وەڵامێکی راستەقینە بۆ دوژمنکاری بێ کۆنترۆلی هێزە و بۆ پێداچوونەوە خوازەکانی وەك ئێران” و هەوڵێکی راستەقینەیە “بۆ بنیاتنانەوەی پەیوەندیەکانی ئەمریکا لەگەڵ هاوپەیمانە دێرینەکانی خۆی لە ناوچەکەدا”، وەکو تورکیا و زۆر لە وڵاتانی عەرەبی. لە هەمان کاتدا، فێرناندز بە رەشبینیەوە وتی لە کاتێك پابەندی ویلایەتە یەکگرتووەکان بە دلنیاییەوە یارمەتی سەقامگیریەکی کەم دەدات پێویستە هاوکات کێشەکانی ناوچەکە چارەسەر بکرێن بە تایبەت لە لایەن وڵاتانی ناوچەکە و “هیچ سیستەم و لایەنێکی دەرەکی ناتوانێت بە ئەندازەی خودی ناوچەکە هاوکاری ناوچەکە بکات.”
هاوتای بڵێکوا، فێرناندز گەشبینیەکی گوماناوی هەبوو بۆ داهاتووی عێراق. ئەنجامەکانی هەڵبژاردن، هەوڵەکانی چارەسەری تایەفەگەریو شکستهێنانی داعش جێگای دڵخۆشین، بەلام پێویستە هاوکات کار بکرێت لە سەر باشتر کردنی حکومەت و دابین کردنی خزمەتگوزاریەکان بۆ خەڵک. هەروەها ئەو خۆپیشاندانەکانی بەسرەی بە خالی باش زانی، چوونکە پێشاندەری ویستی خەلکەن بۆ دەستخستنی مافەکانیان، بەڵام ئەگەر حکومەت گوێ بە داواکاریەکانی خەڵك نەگرێت بارودۆخ باش نابێت.
لوقمان فەیلی وتەکەی خۆی بە پرسیار دەست پێ کرد. رۆژهەڵاتی ناڤین لە کوێی گفتگۆ لە سەر تەحەدا و پەرەسەندنە جیهانیەکانە؟ ئایا تەواوکەری نیگەرانیە هەنووکەییە جیهانیەکانە یا دژیانە و لە نیگەرانیە ناوچەییەکان قەتیس ماوە؟ ئایا لەگەڵ کێشە جیهانیەکان دەروات یا هێشتا جەخت لە سەر داینامیکەکانی سەدەی نۆزدەم دەکاتەوە؟ بۆ نموونە، لە کاتێکدا تیرۆریزم دیاردەیەکی جیهانیە کە لە ناوچەکە بە خەستی باسی لێوە دەکرێت، کێشە ژینگەییەکان لە ناوچەکە جێگای بایەخ نین. بە ڕای فەیلی، گۆرانکاری لە داینامیکی جیهانی دەتوانێت کاریگەری لە سەر ناوچەکەش هەبێت و وابکات رۆژهەڵاتی ناڤین رۆلێکی ئەکتیڤتری هەبێت، بە تایبەت لە کاتێکدا زۆربەی ئەم داینامیکانە کاریگەری لە سەر ناوچەکە دەکەن.
هاوکات، فەیلی وتی بەردەوامی ململانێ لە ناوچەکە کاریگەری زۆر خراپی خستووەتە سەر عێراق، وەکوو کۆچی کەمینەکان و کۆمەلکوژی یەزیدیەکان. ئەمانە نموونەی ئەو زەحمەتیانەن بارودۆخ بە سەر دانیشتوانی عێراقی سەپاندووە و لەم کاتەش ئەمریکا داوا لە دەوڵەتی عێراق دەکات بریار بدات لە سەر هەلوێستی بەرامبەر گەمارۆکانی سەر ئێران.