“ئەوە ئەرکی عێراقە ئاگای لە خەڵکەکەی بێت لەسەر بنەما هاوبەشەکانی مافەکانی مرۆڤ. حکومەتی ناوەندی لە بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت بە ئەرکی خۆیان هەڵبستن لە دابینکردنی ئاسايش و سەلامەتی و فەراهەمکردنی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان بۆ هاوڵاتییان”، ئەوە گووتەی دیبلۆماتێکی پلە باڵای ئەوڕوپی بوو کە لە هەولێر کار دەکات لە میانی گفتوگۆیەکی پۆلەسی کە ئینیستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) لەبەرواری ١٨ی شوباتی ٢٠١٨ ڕێکیختسبوو. گفتوگۆیەکە بۆ بڵاوکردنەوەی دەرەنجام و پێشنیازی پۆلەسی توێژینەوەیەکی ئینستیتیوتی مێریە بە ناونیشانی ”ئاوارەیی، کۆچکردن و گەڕانەوە: تێگەیشتن لە دۆخی نادڵنیایی لە عێراق،”. بەشداربووان پێکهاتبوون لە دیبلۆماتە باڵاکان لە قونسولخانەکانی هۆڵەندا، بەڕیتانیا، فەڕەنسا و کوەیت، هەروەها بەرپرسانی باڵا لە رێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ، کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران، ناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەکان، پسپۆرانی ڕێکخراوە ناحکومییە ناوەخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، ئەکادیمستان و توێژەرانی ئینستیتیوتی مێری و ناوەندەکانی توێژینەوە لە هەرێمی کوردستان.
داعش و دۆخی نادڵنیایی پاڵنەری بڕیاری ئاوارەکانن بۆ چوونە دەرەوە
دوای ئەوەی داعش خاکێکی زۆری عێراقی لە مانگی شەشی ٢٠١٤ داگیرکرد، زیاتر لە سێ ملیۆن کەس ماڵ و حالی خۆیان بەجێهشت. نزیکەی یەک ملیۆن و سێ سەد هەزار کەس لەوانە ئاوارەی هەرێمی کوردستان بوون. لە پاڵ شەپۆڵەکانی ئاوارەیی، عێراقییەکی زۆر بڕیاری کۆچکردنیان بۆ دەرەوە دا، بە زۆری لە رێگە قاچاخەکانی دەریای ناوەڕاست، بەڵام لە ٢٠١٧وە، ژمارەیەکی زۆری ئاوارکان بۆ شوێنی خۆیان گەڕاونەتەوە.
لەسەر بنەمای ٥٠٠ ڕاپرسی و ٣٠ چاوپێکەوتن لەگەڵ ئاوارەکان، توێژینەوەکە لێکۆڵینەوەی لە هۆکارەکانی پشتەوەی بڕیاردانی ئاوارەکان بۆ مانەوە لە هەرێم، یا کۆچکردن، یا گەڕانەوە بۆ شوێنی خۆیان کرد. داتاکان دەریان خست کە سەرەڕای ئەوەی کەمێک زیاتر لە نیوەی بەشداربوانی توێژینەوە دەیانەوێ عێراق بەجێبهێڵن بە ڕێژەی %٥٥، تەنها %٢٣ ئەوانە پلانیان بۆ چوونە دەرەوە داڕشتووە. ئەوانەی لە تەمەنی نێوان ٢٦ تا ٣٥ ساڵیدان هەروەها لە نێو ئەوانەی کە ئاستی خوێندنیان نزمە یا نییە ، حەز و ئارەزووی کۆچکردنیان تیادا بەرزە. ئەوەی جێگەی باسە یەزیدی و مەسیحییەکان بەراورد بە گرووپەکانی دیکە زیاتر ویست و پلانی کۆچکردنیان هەیە. جگە لەمەش، فاکتەری راکێشانی سەرەکی بۆ بڕیاری کۆچکردن بریتییە لە بوونی ئەندامانی خێزان و خزم لە دەرەوە، یا دڵنیابوون لە بەدەستهێنانی رەزامەندی مانەوە لەو وڵاتەی بڕیاری چوونی بۆ دراوە.
دواجار، تێڕوانینی ئاوارەکان بۆ دۆخی ناجیگیر و نائارامی و نەبوونی دەرفەتی کارکردن وەکو هۆکاری دیار دادەنرێن لەسەر بڕیاری ئاوارەکان بۆ کۆچکردن. بەراورد بە ئەوانەی دەیانەوێ لە هەرێمی کوردستان بمێننەوە یا بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان، داتاکان دەریدەخەن کە ئەوانەی دەیانەوێ کۆچ بکەن تێڕوانینێکی ڕەشبینانەتریان لەسەر ئایندەی دۆخی سیاسی و ئابووری و ئەمنی عێراقدا (لە پێنج ساڵی ئایندە) هەیە. بەشداربوویەک گووتی دایک و باوکان ”بڕیاری کۆچکردن بۆ ئەوڕوپا دەدەن چونکە دەیانەوێ دڵنیابن لەوەی منداڵەکانیان ئایندەیەکی باشتریان دەبێت.” لەسەر پاڵنەرەکانی کۆچکردن، بەشداربوویەکی دیکە گووتی هۆکارێکی دیکە بریتییە ”لەو تێڕوانینەی کە پێی وایە ئەوڕوپا لە عێراق باشترە.”
ئەوەی جێگەی سەرنجە، توێژینەوەکە دەریخست کە هۆکارە کۆمەڵایەتی-سیاسییەکان (وەکو پەیوەندی نێوان ئاوارەکان و کۆمەڵگەی پێشوازیکەر) و هۆکارە کۆمەڵایەتی-ئابوورییەکان (وەکو ئاستی داهات و جۆری کار) ڕۆڵی کەمتریان هەیە لە بڕیاری کۆچکردن. لەگەڵ ئەوەش، گرنگە ئاماژە بەوە بدەین کە ڕاستە ئەو هۆکارانە ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بڕیار و خواستی ئاوارەکان ناکەن، بەڵام دەبنە بەشێک لە هەستکردنی ئاوارەکان بە نادڵنیایی و تێڕوانینی ڕەشبینانەیان لە مەڕ ئایندە. لێرەدا، بەشداربووان ڕوونیان کردەوە کە ئەو تێڕوانینانە لە لاوازی حکومەتی عێراقی لە دروستکردنی متمانەی هاوڵاتیان بە دامەزراوەکانی حکومەت و کۆمەڵگە ناوەخۆییەکان، بە تایبەت لە ناوچە تازە رزگارکراوەکانی ژێر دەستی داعش، سەرچاوەی گرتووە. حکومەتی عێراقی، هەروەها حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، وا دەردەکەون کە توانا (یا ویستی) ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو بەربەستانەیان نەبێت. بۆ نموونە، تا ئێستا بەغدا و هەولێر ستراتیژیەتێک و چوارچێوەیەکی هەمەگیر و فراوانیان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئاوارەیی و پڕۆسەی گەڕانەوە دانەڕشتووە. بۆیە ئەولەویەتی حکومەت دەبێت پشتگیری دەروونی و وەبەرهێنانی ئابووری و برەوپێدانی حوکمڕانی باش و بەهێزکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەت لە خۆبگرێت، هەروەها هەنگاوی جددی بهاوێت بۆ بەرقەرارکردنی ئاسایش وکەمکردنەوەی هەژاری و میلیتاریزەکردنی کۆمەڵگا و باشترکردنی دۆخ و کوالێتی پەروەردە و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری تەندروستی عەقڵی و دروستکردنی متمانە بە حکومەت و ڕێگەگرتن لە گۆڕینی دیمۆگرافی.
دروستکردنی زەمینەی لەبار بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان
بەشداربووان گفتوگۆی سیاسەت و ڕێکارەکانی ئێستایان کرد کە چۆن بێ گوێدانە بارودۆخی شوێنی ڕەسەنی ئاوارەکان، حکومەت چەند سیاسەت و ڕێکارێکی گرتۆتە بەر بۆ هاندانی ئاوارەکان بگەڕێنەوە شوێنەکانی خۆیان، بۆ نموونە پێدانی مووچە کراوەتە مەرجێک بۆ گەڕانەوە. ئەوەش وایکردووە ئاوارەکان بە ویستی خۆیان نەگەڕێنەوە کە پێچەوانەی بنەما و یاساکانی نەتەوە یەکگرتووەکانە. بەشداربووان ئاماژەیان بەوەدا کە ”هەل و مەرج بۆ گەڕانەوەیەکی درێژخایەن و جێگر لەبار نییە.” ئەوەی وایکردووە پڕۆسەی گەڕانەوە بەردەوام نەبێت کۆمەڵێک گازندەی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییە، لەوانە نەبوونی خزمەتگوزاری، نەبوونی ئەمنیەت و بێکاری لە ناوچە تازە ڕزگارکراوەکان.
سەرەڕای ئەوەی نزیکەی سێ ملیۆن ئاوارە گەڕاونەتەوە شوێنەکانی خۆیان، بەڵام زۆرێکیان لەبارودۆخی ئێستادا هەست بە نائارامی و نائاسایشی دەکەن، بە تایبەت لە موسڵ. لە ئاکامدا، ئاوارەبوونی دووەم لە زیادبووندایە و ژمارەیەک لە گەڕاوەکان دووبارە هاتوونەتەوە هەرێمی کوردستان. بە گوێرەی زانیاری یەکێ لە بەشداربووان: ”لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوو ١٧٢ کەس لە موسڵ هاتوونەتە کامپی ئاوارەکانی هەرێمی کوردستان، کە ٥٥ لەوانە لە ئاوارە گەڕاوەکان بوون، کە هۆکاری دووبارە ئاوارەبوونیان گەڕاندەوە بۆ ترس لە میلیشیاکان و نەبوونی کار و خزمەتگوزاری.”
دەرەنجام و پێشنیازی پۆلەسی
دەسەڵاتە فیدڕالی و هەرێمی و خۆجێیەکان لە عێراق دەبێ کار بکەن بۆ بونیادنانی دەوڵەتێکی دادپەروەر و گەلێکی خۆشگوزەران، هەروەها دابینکردنی هەلومەرجی پێویست بۆ گەڕانەوەیەکی ئارام و خۆبەخش و بەردەوامی ئاوارەکان بۆ شوێنی خۆیان. ئەوەش پێویستی بە ستراتیژیەتێکی نیشتیمانی لە ڕووی پشتگیری دەروونی، وەبەرهێنانی ئابووری و چاکسازی سیاسی بۆ لە خۆگرتنی گازندە و ناڕەزاییە کۆمەڵایەتییەکان و هۆکارەکانی توندڕەوی، بەعەسکەرکردن (میلیتاریزەیشن)، تایەفییەت و ململانێ. ئەگەر ئەو ستراتیژیەتە بەسەرکەوتوویی ئەنجام بدرێت، ئەوە ڕێگە لە دەرکەوتنەوەی قەیرانەکان دەگرێت و دۆخی نادڵنیایی کەمدەکاتەوە و رێگە لە کۆچی ئاوارەکان بۆ دەرەوە دەگرێت. هەروەک یەکێ لە بەشداربووەکان گووتی: ”ئەوەی لەسەر بەغدا و هەولێر پێویستە ئەوەیە زەمینەی لەبار بڕەخسێنن بۆ ئەوەی خەڵک لە عێراقدا بمێننەوە”. ئەو زەمینە و هەلومەرجانەش دەبێتە هۆی هاندانی ئەوانەی کۆچیشیان کردووە بگەڕێنەوە عێراق، وە دەبێت هۆی پاڵپشتێکی باشی هەوڵەکانی سەقامگیری و بونیادنانەوە. بۆیە بەشداربوویەکی دیکەش ئەوەی دووپات کردەوە، ”حکومەتی عێراقی و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت چاو لە هاتنەوەی ئەو خەڵکە بە ئەزموونانە بکات کە سەرمایەیەکی گەورەن بۆ ئایندەی عێراق.”
هەرچەند هەندێ لە بەشداربووان ڕەشبین بوون لەمەڕ دەستپێشخەرییەکانی ئایندە بۆ بەرقەرارکردنی ئاسایش، مامەڵەکردن لەگەڵ ئاوارەیی و دۆخی نادڵنیایی و کۆچ، بەشێکی دیکە گەشبین بوون لەوەی دەتواندرێت بەسەر ئەو کێشانە زاڵ بین. ئەو گەشبینییەش، وەکو بەشداربوویەک دەریبڕی دەوەستێتە سەر ”ئیرادەی سیاسی سەرکردە عێراقییەکان بۆ سەقامگیرکردنی عێراق، چونکە ”هەموو شتێک مومکینە ئەگەر ئیرادەی سیاسی هەبێت.” ڕێگەیەکیش بۆ دەرخستنی ئەو ئیرادەیە بریتییە لەوەی سەرۆک وەزیران حەیدەر عەبادی ڕاستەوخۆ بەشداری بە ئەکتەر و کۆمەڵگە ناوەخۆییەکان بکات و ”سەرکردایەتی پڕۆسەی ئاشتەوایی بکات، نەوەک ڕاوێژکارەکانی سەرپەرشتی ئەو مەلەفە بکەن”، بەشداربوویەک ئەوەی گووت.
دەرئەنجام، ئەم توێژینەوەیە پێشنیازی داڕشتنی پۆلەسی تۆکمە دەکات لە ئاستی نێودەوڵەتی و عێراق و لۆکالێش بە جۆرێک کە:
- ڕەچاوی ئاوارەیی لە عێراق بکرێت وەک حاڵەتێکی درێژخایەن نەک قەیرانێکی کتوپر.
- مامەڵەکردن لەگەڵ ئاوارەیی وەکو دیاردەیەکی فرەڕەهەند.
- ئەنجامدانی پڕۆژە و وەبەرهێنانی زیاتر لە ناوچە تازە ڕزگارکراوەکان.
- بەهێزکردنی (ناوەندی توانای کۆمەڵگەکان) بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاری بۆ تازە گەڕاوەکان.
- دانانی بابەتی ئاوارەیی لە سه‌رووی پلانی عێراق بۆ بونیاتنانەوەی کۆمەڵایەتی و ماددی.